در نشست زمستانی سال ۱۴۰۱ مجامع اسلامی ایرانیان در آلمان، مطلب ذیل جهت بحث و تبادل نظر تهیه و اجرا گردید.

در این نوشته به تشریح و توضیح روانشناسی پرداخته می شود که بر ذهنیت انسان گرفتار مدار بسته خشونت حاکم است، و اندیشه و عمل او را سازمان می دهد.

در جوامعی که روابط سلطه گر ـ زیر سلطه، در نتیجه استبداد حاکم است، مثل ایران دوران پهلوی در گذشته و یا ولایت مطلقه فقیه در زمان کنونی، تمامی تلاش و کوشش تبلیغاتی استبداد حاکم، گرفتار کردن ذهنیت مردم به مدار بسته خشونت است.

حال ما می دانیم که خوب و یا بد زندگی کردن هر انسانی به اساس ذهنیتی که او دارد و با آن اندیشه و عمل می کند، ربط دارد. اگر این ذهنیت کارش ایجاد مدار بسته خشونت باشد، حال چه با خود خویش، خواه با دیگر انسانها و یا طبیعت، زندگی او سراسر پر از درد و رنج و محنت است.

در اینجا این سؤال روانشناختی پیش میآید:

چرا زندگی انسان گرفتار مدار بسته خشونت، سراسر پُر از درد و زجر و مشقت است؟

جواب ساده سؤال بالا اینست:

او در درون و بیرون وجود خویش، دقیقاً شبیه به حاکمیت استبداد بر هر جامعه ای، مدام در نزاع و جنگ بسر می برد. حاصل این جنگ و نزاع درونی و بیرونی، جز تباهی و ویرانگری نیست.

در ذیل من تلاش می کنم در دو وجه که بهم مربوط هستند، کیفیت روانشناختی ذهنیت اسیر در مدار بسته خشونت را تشریح کنم. این دو وجه عبارتند از:

وجه اوّل: روانشناسی ذهنیت اسیر در مدار بسته خشونت، کدامین علائم و نشانه ها را دارد؟

وجه دوّم: احساس نفرت بمثابه بارزترین علامت روانی ـ اجتماعی ذهنیت گرفتار در مدار بسته خشونت، چه کارکرد های روانشناختی دارد؟

وجه اوّل:

روانشناسی ذهنیت اسیر در مدار بسته خشونت، کدامین علائم و نشانه ها را دارد؟

یک قاعده عمومی می گوید، هر زمان بر ذهنیت فرد و یا جمعی روانشناسی مدار بسته خشونت حاکم گردید، آنان نیازی مبرم به داشتن تصویر و تصوری از یک یا چند دشمن واقعی و یا موهوم را پیدا می کنند.

( در فرهنگ روانشناسی سیاسی زبان آلمانی، به تصویر و تصور از دشمن Feindbild  و در زبان انگلیسی enemy image  می گویند. در هر دو این فرهنگها به این مقوله روانشناختی بسیار پرداخته، و توضیح و تشریح گشته است. )

بر اساس این مقوله روانشناختی، هر انسانی که در ذهنیت خویش یک و یا چند تصویر و تصور از دشمن واقعی و یا واهی داشته باشد، گرفتار و اسیر در مدار بسته خشونت است.

حال کار کرد این تصویر و تصور از دشمنان، فرا گرفتن تمامی فضای فکری و عملی انسان می گردد. این امر روانشناختی سبب می گردد که او مجبور به زندگی در جنگ و نزاع دائمی، با خود و دیگران، گردد.

به زبانی دیگر، فراخنای اندیشه و عمل انسان را « دشمن » تعیین می کند. چرا که از جنبه اندیشه و عمل همانند یک فرد زندانی، اسیر و گرفتار در مدار بسته خشونت است.

حال یکی از علائم بارز روانشناختی این اسارت، دو گانه دیدن جهان و مردم در آن است. بنابر استعاره معمول و معروف، جهان و مردم آن، یا سیاهِ سیاه و یا سفیدِ سفید هستند.

بر اساس اندیشه فلسفی ابوالحسن بنی صدر، بر روانشناسی این ذهنیت ثنویت duality یا دوگانگی حاکم گشته و حکم می راند. باز بنابر نظر بنی صدر، این ثنویت می تواند « ثنویت دو محوری » باشد، یعنی مخالف نظرات خود، در هر زمینه ای را، تحمل کند و یا « ثنویت تک محوری » باشد. بدین معنی که توان تحمل هیچگونه مخالفتی، از جانب هیچ کسی را ندارد.

مثال بارز روانشناسی اسیر ثنویت تک محوری، این ضرب المثل معروف است:

« دشمنِ دشمن من، دوست من است و دوستِ دشمن من، دشمن من است. »

به زبانی دیگر، دوست من بایستی تصدیق مطلق دیدگاهها و نظرات من در همه زمینه ها باشد، و الا دشمن من تلقی می گردد.

یکی دیگر از علائم و کار کردهای روانشناختی ذهنیت گرفتار مدار بسته خشونت، خود را در اخلاق مبتنی بر ثنویت، اینطور نشان میدهد:

از دیدگاه این گرایش تمامی هستی و انسانها به دو دسته « متضاد و دشمن » یکدیگر تقسیم و تعریف میشوند. دسته اول همگی « خیر مطلق » و دسته دوم تماماً « شرّ مطلق » هستند.

در این نوع تفکر، و اخلاق ناشی از آن، خیر مطلق بطور مداوم علیه شرّ مطلق در جنگ و نزاع بسر میبرد.

حال بطور عملی و عمومی شیوه اندیشه و عمل در روانشناسی اسیر مدار بسته خشونت، خاصه در سپهر سیاست، اینگونه خویشتن را نمایان می کند:

تو تا زمانی دوست من هستی، که همه نظرات و دیدگاههای مرا تصدیق کنی. به زبانی دیگر، تو باید تصدیق مطلق نظرات من باشی.

حال این سئوال روانشناختی پیش می آید، که چرا من باید کاملاً شبیه تو فکر کنم؟

جواب اینست:

چون من « خیر مطلق » هستم. در نتیجه تو تا زمانی که با من هم نظر و هم عقیده باشی، خیر مطلق بشمار می آیی. هر زمان مخالف نظرات من گشتی، بلافاصله تبدیل به « شر مطلق »، و طبیعتاً دشمن من خواهی گشت.

بنابراین دیدگاه است که دو واژه « خودیها » و « غیر خودیها » مرسوم نزد همه مستبدین جهان گشته است. بدین معنی که همیشه « خودیها »، « خیر مطلق » دوست ما، و « غیر خودیها »، « شرّ مطلق » دشمن ما هستند.

در نتیجه در روانشناسی اسیر مدار بسته خشونت، « مخالفت » با نظر و یا اراده من، می شود ضدیت با من، دشمنی کردن با من. چرا که در این ذهنیت، اختلاف حق نیست، بلکه خطا و جرم است.

در اینصورت بنابر منطق « ثنویت تک محوری » ( واژه بنی صدر ) با نظرات من مخالفت کردن، دشمنی کردن با من تلقی می شود. در نتیجه مخالف بایستی سرکوب و نابود شود.

چرا که ما « خیر مطلق » و مخالفان ما « شر مطلق » هستند. بر اساس این منطق، هدف ما در مبارزات سیاسی و عقیدتی، نیست و نابود کردن دشمن، که همان « شرّ مطلق » است، می باشد.

در نتیجه در روانشناسی مدار بسته خشونت، هدف از فعالیت سیاسی و عقیدتی تنها و تنها بدست آوردن قدرت، جهت چیره گشتن بر دشمنان سیاسی، یعنی « شرّ مطلق » است.

و چون ما خوب مطلق هستیم، هدفمان هم خوب مطلق است. در اینصورت برای رسیدن به این هدف که خیر مطلق است، بکار بردن هر وسیله ای خوب و قابل توجیه است.

پس نزد ما هدف وسیله را توجیه می کند. در نتیجه برای حاکمیت و چیره گشتن بر شرّ مطلق، بدست آوردن قدرت و اعمال خشونت نه تنها ضروری و مشروع است، بلکه واجب نیز هست. 

در حقیقت واژه « ولایت مطلقه فقیه » در ایران امروز، ناشی از همین مطلق گرایی جنون آمیز است.

پس حق با بنی صدر است وقتی میگوید:

» قدرت نه می تواند بی طرف باشد و نه می تواند خوب باشد. زیرا تا وقتی ضدیتی ( دشمنی ) پدید نیاید، نیرو را نمیتوان با دادن جهت ویرانگر بدان، زور گرداند و نمیتواند خوب باشد. زیرا ترکیب زور با نیروهای محرکه که در روابط قوا بکار می رود، ویران می کند. » ( ۱ )

در نتیجه در ذهنیت اسیر مدار بسته خشونت، باز هم بنابر نظر بنی صدر، « دو طرف رابطه قوا، یکدیگر را در مدار بسته ای زندانی می کنند. چرا که نمی خواهند بدیلی از جنس حق امکان وجود پیدا کند. » ( ۲ )

در نوشته بعدی به وجه دوّم و این سئوال که احساس نفرت بمثابه بارزترین علامت روانی ـ اجتماعی ذهنیت گرفتار در مدار بسته خشونت، چه کارکرد های روانشناختی دارد؟، جواب خواهم داد.

منابع و مأخذ ها:

(‌ ۱ )

نگاه کنید به کتاب « انقلاب » نوشته ابوالحسن بنی صدر از صفحه ۱۳۹ تاریخ انتشار: خرداد ۱۳۹۶؛ انتشارات انقلاب اسلامی

( ۲ )

همانجا صفحه ۱۴