محیط زیست ایران در سالی که گذشت چندان شرایط مطلوبی را تجربه نکرد و با معضلات و مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم کرد.
سرزمین ایران، خاک گرانبهای کهنسال زمین، مدت‌هاست تشنه و در معرض تخریب است. نه فقط در 365 روز سال 1402 خورشیدی که شاید دهه‌هاست که به دلیل چیدمان غلط توسعه، بهره‌برداری بی‌رویه و بی‌حساب از منابع آب و خاکش، حال نزاری دارد. آنچه مورد توجه این گزارش است فقط به سال 1402 اشاره دارد، اما بی‌شک رخدادهای مخرب محیط زیست یک‌شبه و یکباره به وجود نمی‌آیند، بلکه سال‌ها، دهه‌ها و حتی قرن‌ها ممکن است عامل پشت عامل انباشت شده باشد تا وضع تخریب‌شده امروز پدید آمده باشد.
مردم ایران به‌طور تاریخی با بی‌آبی، خشکسالی و کم‌بارشی آشنا هستند. اما تا پیش از بهمن و اسفند امسال که به یکباره جبهه بارشی بسیار سخاوتمندانه‌ای بر مرزهای ایران بارید، رسانه‌ها به نقل از منابع معتبر هواشناسی سال 1402 را خشک‌ترین سال 50 سال اخیر عنوان می‌کردند. اما شگفتا که خدای نگهبان ایران، بعد از پاییز ناامیدکننده، زمستان باشکوهی برای وطن ما ساخت. تا جایی که قدرتمندترین سامانه بارشی ایران از راه رسید و در چند نوبت تمامی پهنه جغرافیای ما را درنوردید. بارش باران در مناطق زاگرسی بسیار خوب بود.
بارش برف اما بعد از سال‌ها یک‌سوم کل ایران را سفیدپوش کرد. بارش در نیمه شمال غربی و غرب کشور چنان شکوهمندانه آمد که دریاچه خشک‌شده ارومیه جان تازه‌ای گرفت. اگرچه این بارش خوب به معنای احیای ارومیه نیست. و احیای رودخانه به کار و مدیریت بهتر منابع از جمله کاهش سدها و کاهش حجم کشاورزی و مدیریت مصرف وابسته است. آذربایجان‌ها، زنجان، گیلان و تهران و حتی اصفهان و یزد برف مناسبی دریافت کردند. کردستان 45 درصد بیشتر از نرمال همیشه باران و برف دریافت کرد.
1402 خشک‌ترین سال 50 سال اخیر
هواشناسی پیش‌بینی کرد که بارش‌های پاییز امسال، بیشتر از نرمال خواهد بود اما مردم فصلی کم‌بارش‌تر از همیشه دیدند. مدیریت آبفای کشور اعلام کرد سال 1402 خشک‌ترین سال در 50 سال اخیر است. ما وضعیت آب شرب کشور را بر اساس میزان پرشدگی آنها بررسی کردیم.
سدهای تهران و خراسان رضوی بدترین وضعیت را تجربه می‌کنند. شرکت مدیریت منابع آب اعلام کرد؛ میزان بارش‌ها در پاییز امسال حتی نسبت به سال گذشته حدود شش درصد هم کاهش داشته و این هشداری است برای وقوع بحران خشکسالی.
گرم‌ترین هوا طی پنج سال اخیر
به کم‌بارشی‌ها پاییز 1402 باید گرمای رکوردشکن را هم اضافه کرد. طبق اعلام سازمان هواشناسی کشور، در میانه دی‌ماه تهران گرم‌ترین دمای خود در پنج سال گذشته را تجربه کرد که یک رکورد محسوب می‌شود.
پیش از بارش نرمال اسفند، میزان ذخایر آبی سدهای کشور بیش از ۲۰ میلیارد و ۷۰ میلیون مترمکعب برآورد شده بود که نسبت به ذخایر سدها در زمان مشابه سال قبل -۱۸ میلیارد و ۵۴۰ میلیون مترمکعب- رشدی هشت‌درصدی داشت. با این حال رسانه‌ها به نقل از مقامات وزارت نیرو اعلام کردند ۶۰ درصد ظرفیت سدهای کشور خالی و ۴۰ درصد این ظرفیت پُر است. البته وضعیت سدهای خوزستان نسبت به سایر استان‌ها وضع بهتری داشت.
آسمان آبی‌ات پیدا نیست
هوای تهران، اراک، مشهد، شیراز، تبریز، اردکان یزد و بسیاری دیگر از شهرها و استان‌های ایران هم در تابستان و هم در پاییز و زمستان آلوده بودند. آلودگی به اندازه‌ای شدید بود که مردم را برای اولین‌بار در اردکان و اراک هفته‌های متوالی به خیابان کشاند.
در تهران وضع به مراتب خطرناک‌تر از همه کشور بود اما گویی مردم در تهران دیگر از جان خود سیر شده‌اند و شاهد هیچ شکلی از اعتراض به آلودگی مستمر و کشنده نبودیم. این در حالی بود که وزیر بهداشت دولت ابراهیم رئیسی برای اولین بار اعلام کرد سالانه بیش از هفت هزار نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا کشته می‌شوند. این آمار البته اگرچه برای اولین‌بار بود که اعلام می‌شد اما از سوی یک محقق و پژوهشگر مستقل دو هزار نفر دیگر نیز بر آن اضافه شد و عدد 9 هزار کشته برای آلودگی هوای تهران اعلام شد که یک رکورد هولناک محسوب می‌شود.
این آمار برای تمام کشور از مرز 30 هزار نفر در سال 1402 گذشت که البته محققان مستقل این عدد را بسیار کمتر از واقعیت مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در طول یک سال اعلام کرده‌اند. آنچه بسیار غم‌انگیز است، تعداد روزهای پاک شهرهایی مثل تهران است که در طول یک سال به ندرت اتفاق می‌افتد. تنها فروردین 1402 شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرد؛ فروردین امسال شهروندان تهرانی تعداد روزهای آلوده کمتری را نسبت به فروردین‌ماه سال گذشته تجربه کرده‌اند.
اعتراف به مازوت‌سوزی
۸ آذر ۱۴۰۲ کانال تلگرامی روزنامه سازندگی نوشت: سوده نجفی، عضو شورای شهر تهران در صحن شورا به‌طور علنی مازوت‌سوزی در پایتخت را تایید کرد. او گفت شهروندان بدانند که یکی از دلایل آلودگی هوای شهر تهران در شش ماه دوم سال مازوت‌سوزی و موارد این‌گونه است اما متاسفانه به دلیل عملکرد بد شهرداری تهران به ویژه مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی در تبیین این موضوع اولین نهادی که در این روزهای آلودگی هوا مورد انتقاد است مدیریت شهری است و شهروندان خواستار حل این موضوع از سوی مدیریت شهری هستند.
او در تذکرش به اظهارات رئیس سازمان محیط زیست اشاره کرده که گفته بود: قول نمی‌دهد در فصل زمستان مازوت‌سازی انجام نشود. گفت، این موضوع به نوعی شفاف‌سازی است. اما سوال من این است که وظیفه رئیس سازمان محیط زیست چیست؟ اجرای قانون هوای پاک چه می‌شود؟ این اظهارات به نظر می‌رسد بیشتر شانه خالی کردن از اجرای قانون و عدم انجام مسئولیت‌های اصلی سازمان است.
زوال دریاچه ارومیه شد؟
روز آخر تیرماه سال 1402 تجارت فردا در گزارشی مفصل اعلام کرد دریاچه ارومیه از نظر فنی به پایین‌ترین تراز خود رسیده و این یعنی دریاچه به‌طور کامل خشک شده است. گزارش این‌طور آغاز می‌شد که «دریاچه ارومیه، چشم آبی گربه ایران، دیگر سو ندارد. دو دهه به‌طور مستمر خبرهای نگران‌کننده از وضعیت دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران مخابره شده است.
در میانه تیرماه 1402 دریاچه ارومیه به پایین‌ترین سطح تراز خود در طول 60 سال گذشته رسیده و عملاً دریاچه خشک شده است. اما بحران شکل‌گرفته پیشینه‌ای به اندازه همین 60 سال دارد. اگر تغییر اقلیم را به عنوان یکی از عوامل دگرگون‌کننده وضعیت منابع آبی در ایران و به‌خصوص حوضه آبریز دریاچه ارومیه فاکتور بگیریم، تغییر سیاست آبی در منطقه ارومیه و در نتیجه افزایش و تغییر الگوی کشت پیرامون دریاچه و در مجاورت و مسیر منابع آبی دریاچه ارومیه، مهم‌ترین دلیل روند قهقرایی دریاچه ارومیه عنوان شده است.
البته بسیاری از مرگ دریاچه به‌طور قطعی سخن می‌گویند که این ادعا به دلایل متعدد ادعای دقیقی نیست چرا که به باور متخصصان محیط زیست اگر همین امروز دریاچه ارومیه به‌طور کامل خشک شود ممکن است در یک دوره ترسالی بخش شمالی دریاچه احیا شود.
بحران میانکاله
یکی از پیچیده‌ترین و پرحاشیه‌ترین مسائل مرتبط با محیط زیست در ایران بحث احداث پالایشگاه و پتروشیمی در تالاب میانکاله است. تالاب باارزشی که طی 20 سال گذشته به‌طور دائم مورد تهاجم نیروهای قدرت بوده است. تالابی در حاشیه غربی دریای خزر که خوشبختانه هم از گزند ساخت پتروشیمی در امان ماند و هم در اسفند سال 1402 شاهد مهاجرت بیش از 10 هزار فلامینگو به بستر امن خود بود. اما ماجرای ساخت صنعت آلاینده پتروشیمی یا پالایشگاه در این تالاب دو سه دهه سبقه دارد. اما به نظر می‌رسد تا آخرین روزهای سال 1402 طبق شنیده‌ها به خاطر اختلافات سیاسی میان نیروهای نزدیک به دولت ابراهیم رئیسی و محمدباقر قالیباف در مجلس، ساخت پتروشیمی با همه تلاش‌هایی که سازندگان از جمله نمایندگان مجلس نزدیک به قالیباف کردند، با وتوی دولت مواجه شد و عملاً بساط ساخت پتروشیمی برچیده شده است.
اگرچه تجربه ثابت کرده نباید خیلی به این دست اتفاقات خوش‌بین بود و باید همیشه مراقبت و حفاظت از تالاب با ارزش میانکاله را در دستور کار داشت. حسین آخانی، بیولوژیست و استاد دانشگاه تهران، که نقش یک کنشگر فعال و متخصص عرصه محیط زیست ایران را بر عهده گرفته و فعالیت‌های آگاهی‌بخش و هشداردهنده‌اش را از سطح دانشگاه به عرصه عمومی جامعه کشانده، معتقد است؛ آنچه در میانکاله طی چند دهه تلاش برای تخریب طبیعت و تاسیس پالایشگاه یا پتروشیمی شاهد هستیم، محصول نوعی فساد بیولوژیک است که به جان ساختار حکمرانی ایران افتاده است. فسادی که بیش از هر چیز پایداری سرزمین را به سخره گرفته است.
فرونشست جدی است
آبان‌ماه 1402 مثل اغلب ماه‌های سال خبرهایی از فرونشست زمین در جای‌جای کشور شنیده شد. از اصفهان و کرمان تا خراسان و یزد و همدان و… البته همه پهنه سرزمینی در ایران متاسفانه در چنبره فرونشست قرار دارد. دلیل این اتفاق هولناک که برخی آن را به نشست تمدنی تعبیر کرده‌اند، فشار بیش از اندازه به منابع آب ایران و سفره‌های زیرزمینی است که اکنون ایران را دچار بحران سرزمینی کرده است.
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی در توضیحی در کانال تلگرامی با انتشار فیلمی از ترک‌های زمین در غرب کاشمر که مهندس جعفر آئینی تهیه کرده بود، تیتروار نوشت: «فرونشست زمین در هشت‌کیلومتری غرب کاشمر واقع در دوکیلومتری جنوب جاده کاشمر-کندر.» او در توضیح فیلم نوشت؛ شکاف‌های فرونشستی در این محدوده معرف شدت تاثیر فرونشست زمین است. برآوردها نشان می‌دهد نرخ فرونشست زمین در بخش غربی کاشمر به بیش از 15cm /year بالغ شده است. استان خراسان رضوی وسیع‌ترین پهنه‌های فرونشستی را در مقایسه با سایر استان‌ها داراست.
ورود دادستانی کل به معضلات بین‌المللی محیط زیست
بحران جدی آلودگی آب ارس به مواد شیمیایی خطرناک کار را به جایی رساند که معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست از دادستان کشور خواست برای مقابله با آلودگی رودخانه ارس، گردوغبار و استفاده بی‌رویه از آب‌شیرین‌کن‌ها توسط کشورهای حاشیه خلیج‌فارس اقداماتی را انجام دهند و برای غلبه بر بحران‌ها و معضلات بین‌المللی به حوزه محیط زیست ورود جدی کنند.
معاون رئیس‌جمهور تاکید کرد: ما در بدترین شرایط اقلیمی، اقتصادی و سیاسی دنیا مدیریت محیط زیست کشور را بر عهده گرفته‌ایم و نیاز است برای غلبه بر بحران‌های محیط زیستی در عرصه بین‌المللی ورود کنیم.
تولد توله یوز «ایران»
پس از فرآیند رشد و نمو جنین در رحم یوزپلنگ مادر و ایجاد شرایط طبیعی در اردیبهشت‌ماه 1402 شاهد به دنیا آمدن توله یوزپلنگ ایران بودیم. مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سمنان گفت: «ایران» تنها یوزپلنگ ماده سایت تکثیر در اسارت پارک ملی توران بیارجمند شاهرود توله یوز خود را اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ به دنیا آورد.
وی با بیان اینکه در سایت تکثیر در اسارت پارک ملی توران هم‌اکنون یک یوز مادر زایا «ایران»، یوز نر «فیروز» و یک یوز پیر بالای ۱۴ سال «دلبر» نگهداری می‌شوند، افزود: دو توله یوز ماده «آذر» و «توران» که چند ماه قبل از طبیعت گرفته شدند، ۲۰ بهمن‌ماه به این مجموعه اضافه شدند.
لایحه بودجه محیط زیست در سال ۱۴۰۲
در لایحه بودجه سازمان محیط زیست در سال 1402 تغییراتی رخ داد که البته نتوانست نظر مدیران و کنشگران نگران محیط زیست ایران را جلب کند. در این تغییرات شاهد افزایش ۱۰۳درصدی در اعتبار برنامه «پایش و مدیریت آلاینده‌های محیط زیست» و افزایش ۹۷درصدی بودجه در برنامه «آموزش، توانمندسازی و ارتقای مشارکت‌های مردمی در حفظ و بهسازی محیط زیست» بودیم.
انتقال ردیف متفرقه ۷۸-۵۵۰۰۰۰ با عنوان «حفاظت از مناطق تحت مدیریت و حمایت از محیط بانان» از ردیف‌های متفرقه موردی (موقت) جدول (۹) قانون بودجه سال ۱۴۰۱ با اعتبار ۳۶۰ میلیارد ریال به ردیف اصلی ذیل جدول (۷) لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ در جهت حمایت از محیط‌بانان، اتفاق افتاد.
مصرف بالای بنزین و گازوئیل
اسفند 1402 حسن کریمی‌سنجری، مدیر طرح خودروهای برقی وزارت صمت، اعلام کرد: در ۴۵ سال گذشته بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار از منابع کشور استخراج و صرف سوخت‌رسانی به ماشین‌های گازوئیل‌سوز و بنزین‌سوز شده است.
او تاکید کرد: علاوه بر این در خودروهای کم‌مصرف باز هم از سوخت فسیلی استفاده و آلایندگی تولید می‌شود. حتی گاز هم که یک سوخت گاز سبز به‌شمار می‌آید آلاینده بوده، اما حجم آلایندگی آن کمتر است؛ بنابراین تاکید می‌شود برقی‌سازی تنها راه‌حل به ویژه برای کلانشهری مانند تهران است که آلایندگی آن بسیار بالاست. گروه مکنزی که یکی از مراکز پژوهشی معتبر دنیاست، چند سال پیش پیش‌بینی کرده بود تا سال 2030 مارکت دنیا به سمت خودروهای برقی، اشتراکی و خویش‌ران پیش می‌رود. البته چینی‌ها از این آمار بسیار جلوتر هستند.
وی افزود: در حال حاضر در ایران سالانه یک میلیون و 500 هزار خودرو تولید می‌شود و با این حجم از تولید برنامه وزارت صمت برای دو تا سه سال آینده تامین 100 هزار تاکسی برقی است، این رقم در مقایسه با رقم تولید سالانه خودرو چشمگیر نیست. در 45 سال گذشته بیش از 500 میلیارد دلار از منابع کشور استخراج و صرف سوخت‌رسانی به ماشین‌های گازوئیل‌سوز و بنزین‌سوز شده است. آن ناترازی که در تولید برق وجود دارد در تولید بنزین هم هست، اما سرمایه‌گذاری برای حذف ناترازی بنزین سنگین‌تر و هزینه‌برتر از حذف ناترازی در تولید برق است.
طالبان حق‌آبه هامون را داد؟
به گفته معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست نه‌تنها حق‌آبه هامون تامین نشد، حق‌آبه آب شرب مردم هم تامین نمی‌شود. مجتبی ذوالجودی، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه حق‌آبه هامون باید از افغانستان وارد هامون ایران شود، اظهار کرد: متاسفانه حق‌آبه هنوز تامین نشده البته رایزنی‌هایی با دولت افغانستان انجام شده است.
وی اعلام کرد: در سال‌های اخیر به دلیل اجرای سیاست‌های آبی از سوی افغانستان از ساخت سدها و آب‌بندها گرفته تا اقدامات انجام‌شده برای هدایت و انحراف آب هیرمند به داخل افغانستان، دریافتی ایران از هیرمند خیلی کم شده و خشکسالی و کم‌بارشی مشکل هامون را دو چندان کرده است. از این‌رو باید مدیریت خیلی کامل‌تری داشته باشیم و اقداماتی در این زمینه انجام شده است.