متن سخنرانی در هفتاد و چهارمین سالگرد بنیاد جبهه ملی ايران .
سه شنبه, 23 آبان 1402 . بنیاد جبهه ملی ايران در آبان ۱۳۲۸ یک نقطه‌‌عطف در تاریخ ایران‌زمین است. جبهه ملی ايران بر خلاف انجمن‌ها، تشکل‌ها و احزابی که تا آن تاریخ پدیدار گشته بودند، دو اصل استقلال و آزادی را مکمل دیگری می‌دانست. به‌هیچ عنوان استقلال یا آزادی را مقدم بر دیگری نمی‌دانست. به درستی می‌پنداشت که بدون آزادی نه استقلال ملّی امکان‌پذیر است و بدون استقلال هم آزادی ممکن نیست. این دو، دو ستون‌پایه تحقق حاکمیت ملی بودند.
اما جبهه ملی ايران در بِستر چه فضایی بنیاد گرفت. بدون شناخت رويدادهای انقلاب مشروطه و کودتای سوم اسپند۱۲۹۹ و رویدادهای بیست‌سال پس از آن کودتا، نمی‌شود چرایی و چگونگی بنیاد جبهه ملی ايران را فهم کرد.
نیک پیداست که کودتای سوم اسپند از یک سو، یک استبداد مطلق را به ارمغان آورد که چیزی جز اختناق و خفقان ایجاد نکرد. تمام آمال و آرمان‌های جنبش مشروطه را به طاق نسيان کوبید و مانع از پیش‌رویِ جنبش و جوشش ملّت ایران، پس از مشروطه شد. بنابراین رضاشاه مهم‌ترین دستاورد انقلاب مشروطه یعنی آزادی را سرکوب کرد.
رضاشاه از سویی استقلال ملّی کشور را تحت‌شعاع قرار داد؛ کودتای سوم اسپند و تأسیس سلطنت پهلوی با اراده امپراتوری استعماری بریتانیا بود.
مهم‌ترین دستاورد بریتانیا، انعقاد قرارداد ننگین نفتی، شرکت نفت ایران و انگليس در ۱۳۱۲ بود. این قرارداد گستره استیلای انگلستان را در کشور تثبیت کرد. همین قرارداد یکی از عواملی بود که اصناف، احزاب و سازمان‌های وطن‌خواه در سال ۱۳۲۸ را گردهم آورد و موجبات تشکیل جبهه ملّی ایران فراهم شد.
رضاشاه نه تنها آزادی و استقلال ملّی را به طاق‌نسيان کوبید که او با بی‌کفایتی در شهریور بیست موجبات حمله متفقین به ایران شد. خودش همچون آلتی بی‌اراده تحت‌الحفظ انگلیس از کشور گریخت و کشور را تحت اشغال و تجاوز متفقین قرار داد. این اشغال حتی زمینه‌های تجزیه را در غرب و به ویژه شمال‌غربی ایران فراهم کرد.
استبداد رضاشاه، فقدان استقلال و حاکمیت ملّی، تحقیر عزت ملت و آن قرارداد ننگین نفتی (۱۳۱۲) موجبات تشکیل جبهه ملی ايران را در آبان ۱۳۲۸ فراهم کرد.
میراث‌داران رضاشاه، چهار سال از تشکیل جبهه ملی ايران نگذشت که بر علیه دولت برآمده از جبهه ملی ايران کودتا کردند. رهبر جبهه ملی ايران و نخست‌وزیر دولت ملّی را روانه زندان و تبعید کردند و پیشنهاد دهنده تشکیلات جبهه ملی ايران و ملّی شدن صنعت نفت، چهره درخشان تاریخ ایران و جوان رعنای نهضت ملّی ایران دکتر حسین فاطمی را به شهادت رساندند.
حکایتی عجب است این! ندیده‌ای که چه‌سان
به تیغِ کینه فکندندِمان به کوی و گذر؟
چراغِ علم ندیدی به هر کجا کُشتند
زدند آتش هر جا به نامه و دفتر؟
***
دکترمصدق در دادگاه خطاب به مجسمه رضاشاه گفت: باید بر چنین تندیسی گریست که با آن قرارداد نفتی زمینه‌های استیلای انگلیس و تثبیت استبداد مطلق را فراهم کرد. خطاب به تندیس محمدرضا شاه هم گفت: و ایشان با یک کودتا دست در دست قدرت‌های خارجی، بر علیه نهضت ملّی نفت و حاکمیت ملّی ایستاد .
من افتخار می‌کنم که در کشوری هستم که رهبر آن دکتر مصدق بزرگ است و کسی چون شهید دکترحسین فاطمی سازمانی را پیشنهاد داد که این‌جانب اکنون سرباز کوچک آن است.
درود بر مصدق و شهید دکتر حسین فاطمی.
فرید دهدزی عضو شورای مرکزی جبهه ملی ايران