اسرائیل در روز جمعه ۱۳ ژوئن حملات گستردهای به ایران انجام داد. اسرائیل برنامه هستهای ایران را «تهدیدی برای موجودیت خود» میداند.
ایران نیز با حملات موشکی و پهپادی به اسرائیل پاسخ داده است. حملات متقابل بین دو کشورکماکان ادامه دارد.
در حالی که کارشناسانی که با بخش ترکی بیبیسی صحبت کردهاند زمانبندی آخرین تحولات را ارزیابی میکنند و حملات انجام شده توسط حماس در اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ را به یاد میآورند.
حملات و عملیات اسرائیل در خاورمیانه پس از ۷ اکتبر تا حد زیادی ائتلاف ضدغربی شکلگرفته توسط گروههای وابسته به ایران را بیاثر کرده است.
پروفسور متیو موران، رئیس دپارتمان دانشکده مطالعات جنگ کینگز کالج لندن، که با بیبیسی ترکی صحبت کرده، میگوید: «جنگ در غزه تقریبا حماس را نابود کرده و حزبالله لبنان پس از جنگ چهارده ماههاش با اسرائیل، ضربههای جدی خورده است.»
«اگر به اینها، فروپاشی رژیم اسد در سوریه را هم اضافه کنیم، شاهد فرسایش چشمگیری از چیزی هستیم که ایران آن را محور مقاومت مینامد، که یکی از ارکان کلیدی بازدارندگی این کشور بوده است.»
به گفته پروفسور موران، اسرائیل در تلاش است ضعف را با حملاتی که در ۱۳ ژوئن آغاز کرده، به فرصتی برای خود تبدیل کند.
او میگوید: «فکر میکنم اسرائیل از این رویدادها دلگرم شده و اکنون فرصتی میبیند برای پیشروی، تضعیف بیشتر یک دشمن مهم و احتمالا ایجاد تغییر در رژیم آن.»
گروهی که به عنوان «محور مقاومت» توصیف شده، شامل حماس و جهاد اسلامی در سرزمینهای فلسطینی، حزبالله در لبنان، شبهنظامیان شیعه در عراق و رژیم اسد در سوریه پیش از سرنگونیاش بود.
چه چیزی از محور مقاومت باقی مانده است؟
پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، ایران برای مدت طولانی تلاش کرد تا ائتلافی را علیه «امپریالیسم غرب» در خاورمیانه تشکیل دهد.
در مرکز «محور مقاومت» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی قدس آن، که مسئول عملیات برونمرزی است، قرار داشتند.
نیروی قدس به گروههای عضو محور مقاومت سلاح، آموزش و پشتیبانی راهبردی نظامی ارائه میداد.
اشغال عراق توسط آمریکا در دهه ۲۰۰۰ و فضای آشفته ناشی از قیامهای کشورهای عربی و جنگ سوریه در دهه ۲۰۱۰، بستر مناسبی برای گسترش این محور توسط ایران فراهم کرد.
یمن نیز در همین دوره به جنگ داخلی کشیده شد. پایتخت و سواحل دریای سرخ به دست نیروهای حوثی افتاد.
با آغاز جنگ غزه، این گروهها در منطقه شروع به حمله به اسرائیل کردند.
در حملات اسرائیل، مقامهای ارشد نظامی و سیاسی حماس و حزبالله کشته شدند.
پیشتر قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه، معمار قدرت ایران در منطقه، در سال ۲۰۲۰ در حملهای از سوی آمریکا ترور شد.
با توجه به تمام این تحولات، آیا «محور مقاومت» میتواند در برابر حمله اخیر اسرائیل به ایران عرض اندام کند؟
کارولین رز، مدیر مؤسسه راهبرد و سیاست نیولاینز، در پاسخ به پرسشهای بیبیسی ترکی چنین میگوید: «ساختارهای شبهنظامی هنوز وجود دارند. اما رهبری درون این ساختارها متلاشی و فرسوده شده است.»
او ادامه میدهد: «علاوه بر این، اسرائیل زیرساختها، تجهیزات و فناوری مورد استفاده این شبهنظامیان را هدف قرار داد. همچنین منابع درآمد غیرقانونی آنها، مانند قاچاق مواد مخدر نیز هدف قرار گرفتند.»
کارولین رز میگوید: «آنها همچنین تلاش کردند تونلها و مسیرهای مختلفی را که بسیاری از این ساختارها برای فعالیت استفاده میکنند، هدف قرار دهند و در نتیجه، بسیاری از این نیروهای نیابتی طی دو سال گذشته بسیار تضعیف شدهاند.»
آیتالله علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی در نخستین سخنرانی پس از سقوط بشار اسد در سوریه گفت: «ایران قدرتمند است و قویتر هم خواهد شد.»
او همچنین مدعی شده بود که «محور مقاومت» گسترش یافته و سراسر منطقه را دربرخواهد گرفت. او در ادامه گفت: «هرچه سرکوب کنید، مقاومت قویتر میشود. هرچه جنایت کنید، انگیزهاش بیشتر میشود. هرچه علیه آن بجنگید، گسترش مییابد.»
اما کارشناسانی که با بیبیسی ترکی صحبت کردهاند معتقدند که توازن قوا در منطقه پس از حملات حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، به نفع اسرائیل تغییر کرده است.
آنها میگویند که نیروهای نیابتی ایران هنوز میتوانند آسیبهایی به اسرائیل وارد کنند، اما قادر به تهدید موجودیتی یا تغییر توازن قوا به نفع تهران نیستند.
کارولین رز به عنوان نمونهای از این وضعیت، به عدم واکنش حزبالله به حملات از سوی ایران اشاره میکند و میگوید: «حزبالله هنگام محکوم کردن حمله اسرائیل، نام اسرائیل را بهطور صریح ذکر نکرد و نگفت که به نیابت از ایران حمله خواهد کرد. این با مواضع پیشین حزبالله متفاوت است. [در گذشته] یکی از نخستین نیروهایی بود که به درگیری میپیوست.»
او همچنین میگوید: «در نهایت، میتوان دید که نیروهای نیابتی مردد هستند، زیرا از سوی کارزار نظامی اسرائیل هدف قرار گرفتهاند. اینبار به خاطر تاثیرگذاری اسرائیل با احتیاط بیشتری عمل میکنند.»
سرنگونی بشار اسد، متحد ایران، نیز نقش مهمی در تضعیف نیروهای نیابتی داشته است.
به گفته کارشناسان، سوریه برای انتقال سلاح و مهمات به حزبالله نقشی کلیدی داشت.
از زمان فروپاشی رژیم اسد، تصور میشود که حضور ایران در این کشور تقریبا از بین رفته است.
آنچه از «محور مقاومت» باقی مانده، تنها شبهنظامیان شیعه در عراق و نیروهای حوثی در یمن هستند.
کارولین رز میگوید شبهنظامیان شیعه در عراق به قدرت زمان کشته شدن قاسم سلیمانی نیستند.
تلاشهای دولت عراق برای کاهش نفوذ شبهنظامیان و ادغام آنها در ساختار نظامی در این امر موثر بوده است.
خانم رز ادامه میدهد که ایران دیگر مانند چند سال پیش نمیتواند آنها را تامین مالی کند.
او میافزاید: «حمایت عمومی بهتدریج کاهش یافت، چون عراق شروع به اصلاحات اقتصادی کرد. همچنین ارتش آمریکا شروع به عقبنشینی کرد. این برای مقاومت آنها عامل مهمی بود. البته اگر اسرائیل مستقیما حمله کند، این موضوع میتواند تغییر کند.»
پروفسور موران همچنین یادآور میشود که شبهنظامیان شیعه در عراق در ماه اکتبر به نیابت از ایران با دهها موشک به اسرائیل حمله کردند و میگوید: «اما آنها متحدان کوچکی هستند.»
نیروهای حوثی در یمن هماکنون درگیر مناقشه هستند.
روز یکشنبه، ۱۵ ژوئن، آنها اعلام کردند که در هماهنگی با ایران با موشکهای بالستیک به اسرائیل حمله کردهاند.
پروفسور موران میگوید: «این مهم است چون نخستینبار است که گروهی وابسته به ایران بهطور علنی همکاری در حمله را تایید میکند.»
با این حال تصور نمیشود که حوثیها تاثیر عمدهای داشته باشند.
دکتر آناهیتا معتضد راد، پژوهشگر مهمان در مدرسه اقتصاد لندن، که با بیبیسی ترکی صحبت کرده، میگوید: «حوثیها تنها برای اسرائیل تهدید محسوب نمیشوند، بلکه برای آمریکا و دیگر بازیگران بینالمللی، بهویژه در دریای سرخ نیز خطر دارند. اما فکر نمیکنم اسرائیل آنها را تهدیدی برای موجودیت خود بداند.»
آیا ایران میتواند در منطقه ائتلافهای جدیدی تشکیل دهد؟
ایران اخیرا گامهایی برای بهبود روابط خود با کشورهایی چون عربستان سعودی، اردن و مصر برداشته است.
آیا این میتواند در را به روی اتحاد منطقهای قدرتمند جدیدی بگشاید؟
به گفته دکتر آناهیتا معتضد راد، پاسخ منفی است.
دکتر معتضد راد میگوید: «این به معنای آن نیست که اتحادهای معناداری که بتوانند موازنه قدرت را به نفع ایران تغییر دهند، شکل نخواهند گرفت.»
مگان ساتکلیف، تحلیلگر خاورمیانه و آفریقا در شرکت مشاوره ریسک سیبیلاین مستقر در بریتانیا، نیز میگوید که کشورهایی چون عربستان سعودی حملات اسرائیل را محکوم میکنند، اما نمیخواهند ایران به سلاح هستهای دست یابد.
او میگوید: «ریاض همواره مخالف احتمال توسعه سلاحهای هستهای بوده است. تا حدی به خاطر تهران، اما همچنین به خاطر تهدیدی که اگر این سلاحها به نیروهای نیابتی ایران داده شوند، متوجه عربستان و متحدانش میشود. بنابراین ایران در حال حاضر تا حد زیادی منزوی است.»
کارولین رز، مدیر مؤسسه نیولاینز، نیز میگوید: «مگر اینکه ایران یک تحول ایدئولوژیک کامل را تجربه کند، فکر نمیکنم روابط دوستانه جدیدی بتواند شکل بگیرد.»
وقتی از دکتر معتضد راد درباره ادعای آقای خامنهای مبنی بر اینکه قدرتهای منطقهای علیه اسرائیل متحد خواهند شد پرسیدیم، پاسخ داد: «ممکن است درست باشد که بهخاطر آنچه در غزه و منطقه رخ میدهد، خشم جهانی علیه اسرائیل وجود داشته باشد اما از نظر قدرت، فکر میکنم نقش و جایگاه اسرائیل، بهعنوان بازیگری برجستهتر در منطقه و در مرکز ژئوپلیتیک آن حداقل برای مدتی کوتاه در حال افزایش است.»
منبع: بی بی سی