بیان نظر قطعی نسبت به رخداد در هنگامه ی شدنش، چون جنبشی که از شهریور ماه 1401 در ایران آغاز شده است، کاری بس شتاب زده و نابخردانه است. به قول هگل، جغد مینِروا، این نماد الهه ی خرد و حکمت نزد رومیان، با غروب آفتاب است که بال های خود را برای پرواز می گستراند. معنای تمثیل این است که فلسفه تنها در تاریکیِ شبانگاه یعنی پس از وقوع رخداد است که می تواند دست به بررسی، نقد و بازبینیِ آن زند. اکنون اما، با گذشت بیش از صد روز از آغاز خیزش معروف به زن زندگی آزادی در ایران، زمان آن فرا رسیده است که بتوانیم، با پذیرفتن همه ی مخاطرات ناشی از مشروط بودنِ هر گونه داوری، نکاتی را در باره ی این مهم ترین خیزش بزرگ اجتماعیِ ایران در چهل سال گذشته در میان گذاریم.1- خیزش یا انقلاب؟
بر جنبشی که در اعتراض به کشته شدن مهسا (ژینا) امنینی،از 26 شهریور در ایران آغاز شد و تا امروز بیش و کم با شدت ادامه دارد، چه نامی می توان گذارد: خیزش، قیامی یا انقلاب؟ این مقوله ها همه در تئوری های سیاسی از جمله مارکسیستی، تعاریفی به دست آورده اند، اما همواره نیز ناروشن و پروبلماتیک باقی مانده اند. آن چه که مسلم است، با طرح خواست نابودی رژیم جمهوری اسلامی ایران، با سراسری شدن و تا حدود زیادی با گسترش دامنه ی مردمی آن، به نظر می رسد که خیزش 1401 می رود تا خصلت انقلابی به معنای تغییر کامل رژیم یا نظام به خود گیرد. لیکن هنوز زود است که از «انقلاب» بتوان سخن گفت. اما «خیزش انقلابی» بلکه بهتر بتواند نام جنبشی باشد که خواست اولیه و اصلی اش سرنگونی نظام است.
هم اکنون سه ماه از آغاز این خیزش مردمی و سراسری می گذرد. صدها نفر از معترضان خیابانی کشته شده اند، هزاران نفر از فعالان و معترضان دستگیر، زندانی و شکنجه شده اند، تعداد فراوانی محکوم به اعدام و برخی نیز به دار آویخته شده اند. با وجود سرکوب خونین رژیم، جنبش اعتراضی ادامه دارد اما نه به قوتِ ماه های اول خود. این وضعیت افول موقت البته می تواند گذرا باشد و ما دوباره با اوج مجدد و فراگیری خیزش اجتماعی رو به رو شویم.
پرسش اصلی اما این است: آیا خیزش مردمی از فاز اعتراضات خیابانی و شبانه، که بیشتر جوانان رن و مرد را در برمی گیرد، از مرحله تظاهرات موضعی و اعتصابات محدود، گذر خواهد کرد و به مشارکت فعال و اعتصاب عمومی توده گسترده مردم در شهر و روستا تبدیل خواهد شد؟ در این صورت است که نیروی انبوه مردمِ اعتصابی و در خیابان قادر خواهد شد دستگاه سیاسی، اقتصادی و امنیتیِ رژیم که تا حدود زیادی هم چنان منسجم و متحد است را بر هم ریزد و اوضاعی که انقلاب نامند را به وجود آورد.
ما امروز با رویدادی خودجوش رو به رو هستیم و عوامل بسیاری هم چنان نامعلوم می باشند. اما یک چیز از هم اکنون مسلم است: اوضاع سیاسی و اجتماعیِ ایران دیگر نمی تواند به شرایط قبل از شهریور 1401 بازگردد. این جنبش ضد رژیمی و آزادی‌خ واهانه توده های رنگارنگ و کثیری را به میدان آورده و مرحله ی نوینی از رشدِ آگاهی و پیکار برای کسب آزادی، دموکراسی و جدایی دولت و دین در ایران را گشوده است. خیزش کنونی، اگر به نتیجه ی انقلابی خود در سرنگونی رژیم نیانجامد، اما نوید شورش های بعدی در فاصله ای کوتاه و سرانجام تعیین کننده را می دهد.
2- خیزش مردمی برای آزادی
خیزش اعتراضی کنونی در ایران نشان می دهد که خواست اصلی اکثریت بزرگ مردم و هدف سیاسی – اجتماعی کنونیِ آن ها، به دست آوردن آزادی و دموکراسی است. خواستی که امروزه در همه ی جنبش های میدانی در کشورهای تحت سلطه دیکتاتوری و استبداد، چون خواستی عمده، آشکارا مطرح می شود. این خواست را معترضینِ کفِ خیابان امروز در ایران با شعار نابود باد دیکتاتوری بر دیوارها می نویسند و روزها و شب ها بر زبان می آورند.
خواست دموکراسی، با این که خودِ واژه به طور مشخص در شعارها آشکار نیست، اما جنبه اصلیِ آزادی خواهی را تشکیل می دهد. دموکراسی، در خطوط متعارف آن، این مقولات را در بر می گیرد: فعالیت آزاد جامعه مدنی؛ کثرت گرایی (پلورالیسم)؛ حکومت قانون و استقلال سه قوای اجرائی، قضایی و مقننه؛ جدایی دولت و دین؛ آزادی بیان و اندیشه؛ آزادی تشکل، تجمع، تحزب و سندیکای مستقل؛ انتخابات آزاد، مجلس آزاد و مطبوعات آزاد، سرانجام از همه مهم تر مشارکت آزاد مردم در تعیبین زندگی و سرنوشت خود. اینها هستند آن چه که امروز خیزش مردمی کنونی در ایران می خواهد و برای کسب آن، معترضینِ کف خیابان جان فدا می کنند.
یکی از ویژگی های اصلی و متمایز خیزش کنونی نسبت به جنبش های گذشته در ایران، نقش بسیار برجسته زنان، جوانان، نوجوانان، دانشجویان و دانش‌اموزان در آن است، که از اقشار و طبقات و ملیت های مختلف و از محلات مختلف در شهرها و شهرستان های بزرگ و کوچکِ ایران برخاسته اند. خواست و شعار اصلیِ اینان، رهایی از فشار و سلطه و تبعیض و امکان زندگی در آزادی است. سایر خواست های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی چون عدالت اجتماعی، برابری و معضلات معیشتی، صنفی، محیط زیستی، فقر، بیکاری، کم درآمدی، حقوق بازنشستگی، گرانی و غیره که در جنبش های اعتراضی سال های پیش مطرح می شدند، امروز نیز البته هم چنان با شدتِ باز هم بیشتر به جای خود باقی مانده اند و طرح می باشند. اما این ها همه، به عنوان خواست های اقتصادی و صنفی، در پرتو یک خواست اصلی، تعیین کننده و راهنما قرار می گیرند که همانا کسب آزادی و دموکراسی در درجه نخست است.
3- خیزش علیه دین سالاری و ستم ملی
شورش کنونی در ایران، شعار «زن زندگی آزادی» را به پرچم نمادین خود تبدیل کرده است. این شعار مرکزی، ماهیت و هویت مبارزه کنونی علیه نظام جمهوری اسلامی با دو ویژگیِ اصلی اش یعنی دین سالاری و ستم ملی را نشان می دهد. زن ستیزی و تبعیض بر اقلیت ها به ویژه بر اقوام و ملیت های ساکن ایران، توسط دستگاه حکومت مرکزی چیزی نیست جز دشمنیِ این رژیم تئوکراتیک با زندگی انسان ها در آزادی، آزادگی و برابری با تفاوت های جنسیتی، ملیتی، فرهنگی … شان.
جنبش مردمی کنونی، حرکتی سیاسی، اجتماعی و مدنی با ویژگی ها و تفاوت هایی نسبت به حرکت های اعتراضی سال های پیش در ایران است. مبارزات کنونی با اعتراض زنان به حجاب اجباری، با برداشتن و آتش زدن روسری ها و به طور کلی با شورش بخش های گسترده ای از آنان و به طور کلی از جوانان برای آزادی و رهایی از قید و بند‌های دینی- اسلامی و شریعت، که سرشار از تبعیض های اجتماعی، جنسیتی، ملیتی … است، آغاز می شود. این اعتراضات خیابانی و مسالمت آمیز، بنا بر روال طبیعی هر جنبشی در شرایط دیکتاتوری، به سرعت سیاسی می شود، گسترده، همگانی و سراسری می گردد، قشرها و گروه ای مختلف اجتماعی، و به ویژه این بار از میان مردمان فرودست را در بر می گیرد. این همه، با شعار مشخص نابود باد رژیم جمهوری اسلامی و با اعلام همبستگی و یکپارچگی جنبش در گونه گونیِ اتنیکیِ شان، از کردستان تا بلوچستان.
4-مسأله تشکل یابی جنبش و نفی “رهبری”
جنبش های اجتماعی نوینِ امروزی در جهان و هم چنین در ایران که سوای دیگر کشورها نیست – با درس گیری از ناکامی و ورشکستگی تشکلات سنتی از نوع حزبی، چه چپ و چه راست و با نفی و رد تک حزبی که عموماً قدرت طلب، انحصار طلب، دولت گرا، غیر دموکراتیک و اقتدارگرا ست، که به صورت عمودی و سلسله مراتبی عمل می کند – اکنون در جستجوی ایجاد شکل هایی نوین و دیگر از سازماندهی برای تغییرات بنیادیِ اجتماعی می باشند. اما چنین امری، به ویژه در رژیم های دیکتاتوری و استبدادی، چون جمهوری اسلامی ایران، کار سهل و آسانی نیست. این تشکل های نوین می خواهند به صورت افقی و شبکه ای عمل نمایند، دموکراتیک، مستقل از دولت و احزاب، خودمختار و خودگردان باشند و سرانجام تنها متکی باشند بر مجامع عمومیِ خود و پیروِ تصمیم‌گیریِ دموکراتیکِ این نهادهای جمعی. در یک کلام، این گونه سازماندهی های جنبشی تلاش می کنند که به دور از شیوه ها و عملکرد های سلسله مراتبی و اقتدارگرایانه حاکم بر سیستم های تشکیلاتی سنتی و حزبی، زندگی و عمل نمایند. این تشکل یابی های جنبشی نافی رهبری توسط یک لیدر، دبیر کل، رئیس، کمیته مرکزی، آوانگارد، حزب پیشرو و از این دست می باشند.
اما اکنون در مورد وظایف گروه ها و سازمان های اپوزیسیون ایران در خارج از کشور چه می توان گفت؟ این ها، از هر دسته و گرایشی، چون در مجموع سال ها از میدان اجتماعی، مبارزاتی و عملی در داخل کشور به دور می باشند، چون کمترین پایه اجتماعی در داخل کشور دارند، چون به طور کلی دریافتی اقتدارگرا از سیاست و کار سیاسی دارند، چون دولت گرا، قدرت طلب هستند و بیش از همه به مسأله رهبری، رهبریت، ریاست و تسخیر دولت و قدرت فکر می کنند و در این جهت عمل می کنند … در پیدایش، شکل گیری و رشد جنبش های خودجوش امروزی در ایران، نقش قابل توجهی ندارند و نمی توانند داشته باشند. اینان نباید در فکر ایجاد رهبری در خارج از کشور باشند که تلاشی بی ثمر و موهوم است. اینان نباید دچار وسوسه ی ایجاد آلترناتیو هایی در خارج از کشور شوند، چون سرهم کردن ساختگیِ یک دولت گذار و امثال آن در چند هزار کیلومتری ایران. این ها همه “بَدیل های”ساختگی، کاذب و بدون پایگاه اجتماعی در داخل کشور خواهند بود، که تنها می توانند خود را متکی و وابسته به دولت ها و قدرت های خارجی نمایند، ولو این که این دولت ها دموکراتیک و پشتیبان خیزش اعتراضی مردم ایران علیه حکومت شان باشند.
گروه ها و سازمان های اپوزیسیون خارج کشوری باید کوشش کنند که در درجه اول در داخل کشور و در متن جامعه و جنبش های اجتماعی حضور و مشارکت داشته باشند و فعالیت نمایند. در خارج از کشور، وظیفه ی آن ها تنها می تواند و باید امر فراهم آوردن و گسترش پشتیبانی بین المللی از جنبش داخل کشور باشد. هم چنان که امروزه ما شاهد همبستگی بی سابقه جامعه بین المللی، نهادهای دموکراتیک و دولت‌های دموکراتیک جهان با مبارزات آزادی خواهانه مردم ایران هستیم. در خارج از کشور، همکاری، هم گرایی و اتحاد میان سازمان های ایرانیِ نزدیک به هم، از سوی جریان های جمهوری خواهِ دموکرات و لائیک، تنها در راستای وظیفه ی اصلیِ پشتیبانی و سازماندهی همبستگی با جنبش داخل کشور می تواند معنا داشته باشد و بس!
5- خیزش ایران و آشفتگیِ چپ سنتی
“چپ” ایران (نه تنها در کشور ما بلکه در جهان) به طور عمده هم چنان در قالب های ایدئولوزیکی، فلسفی، سیاسی و تشکیلاتیِ گذشته، که مُلهم و متأثر از سیستم سویتیک و چینی (لنینی – استالینی) است، فکر و عمل می کند. این چپ سنتی هنوز گسست قطعی و کامل خود را از آن نظام نظری و عملی به سرانجام نرسانده است. امر سوگ و خاک سپاری آنرا به پایان نرسانده است. از این رو نیز هم چنان آلوده است به توتالیتاریسم، اقتدارطلبی، قدرت طلبی، سکتاریسم، دُگماتیسم، «کارگر پرستی»، دولت گرایی (تبدیل سرمایه داری خصوص به سرمایه داری دولتی) و تصور واهیِ تسخیر قدرت از راه حزب آوانگارد. در نتیجه، خیزش 1401 مردمان ایران که خواست اصلی اش آزادی، دموکراسی و نفی سلطه دینی است چندان با ذهنیت متحجر یا نامتحول چپ سنتی کنار نمی ید. از این رو است که بخشی از چپ های جهان، از جمله در کشورهای غربی، غافلگیر خیزش کنونی مردم ایران شده اند، به ویزه زمانی که می بینند در ایرانِ جمهوری اسلامی، زنان روسری ها را به آتش می کشند و مردمان دین و شریعت را نفی می کنند و می خواهند در درجه اول به سلطه حکومت مذهبی و اسلامی پایان دهند.
عامل دیگر فرو ماندن چپ سنتی از ابراز همبستگی استوار با خیزش مردمی کنونی در ایران، دیدگاه جامد این چپ از اوضاع و احوالِ متفاوت و پرمتحول جهان در چند دهه گذشته در پی فروپاشی سوسیالیسم واقعاً موجود است. چپ سنتی، در جهان و در ایران، هم چنان جهان را به دو دنیای متخاصم، یکی امپریالیستی و دیگری ضدامپریالیستی تقسیم می‌کند. یکی، دنیای امپریالیسم، که شامل غرب (اتحادیه اروپا، انگلستان، ایالات متحده…) می شود و دیگری، دنیای ضدامپریالیستی، که بقیه جهان را در بر می گیرد. در نتیجه، این نگاهِ به اصطلاح ضد امپریالیستی، چپ سنتی را در همه جا، می کشاند به مماشات و همراهی با دنیایی که از دید او “ضد امپریالیست” است. و این انحراف کشیده می شود به مماشات با قدرت های بزرگ دیکتاتوری و هژمونی طلب جهانی چون روسیه و چین؛ به حمایت از اسلامیسم “ضد امپریالیست” و “ضد غرب”، به دفاع از دیکتاتوری های به اصطلاح چپ چون رژیم های خودکامه شاوز یا مادورو در ونزوئلا، اورتِگا در نیکاراگوئه و از این دست در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین. در درازای چهل سال گذشته که از استقرار جمهوری اسلامی در ایران می گذرد، چپ “ضد امپریالیست” جهانی، به طور عمده، یا از این رژیم “ضد امپریالیست”، که یک دیکتاتوری اسلامیِ به واقع ضد غربی است، دفاع کرده و یا چشم بر جنایات هولناک آن بسته است. در این رابطه است که می توان آشفتگی چپ سنتی را امروز نسبت به خیزش مردم ایران توضیح داد.
نتیجه گیری: جنبش مداومِ رهایی خواهی
جمهوری اسلامی ایران، در زیر ضربه های سهمگین شورش اعتراضی مردم، امروزه در وضعیتی قرار گرفته که “سرنگونی رژیم” تنها یک شعار و آرزو نیست، بلکه می رود که به واقعیت تبدیل شود. حرکت رو زوال این سیستم را هم اکنون از هر روی، در گستره ی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره می توان آشکارا مشاهده کرد. در چنین شرایطی، اُلیگارشی دینی- امنیتیِ حاکم از کمترین تکیه گاه اجتماعی در جامعه برخوردار است. اکثریت بزرگ مردم، در بیشماری و چندگانگیِ شان، به ویژه در میان زنان و جوانان، با تظاهرات، اعتصاب ها و اعتراضات خیابانیِ شان، آشکارا و بدون ترس اعلام می کنند که خواهان برافتادن رژیم کنونی اند. رژیمی که به هر ترتیب، با تشدیدِ هر چه عمومیِ ترور، سرکوب و اعدام می خواهد حاکمیت و سلطه اش را با توسل به جنایت و کشتار ادامه دهد.
جنبش کنونی مردم ایران، تنها با تکیه به نیروی خود، با ادامه و گسترش قدرت خود، با ایجاد یک نقطه اتکا که بر حول آن شریان های مختلف مبارزاتی بتوانند جمع و هم سو شوند، با تشکل پذیری خود توسط خود و به دست در خودمختاری، خودگردانی و خودسازماندهی … قادر خواهد شد با ایجاد جنبشی پایدار، مقاوم و مداوم در برابر قدرت حاکمه، شرایط فروپاشی رژیم جمهوری اسلامی را فراهم آورد. تنها وظیفه اپوزیسیون جمهوری خواه، دموکرات و لائیک خارج از کشور ایجاد یک همبستگی بین المللی پایدار و گسترده با خیزش کنونی مردم ایران برای آزادی و دموکراسی چون مبرم ترین خواست امروزی است.
کُنشگرانِ رهایی خواه، که از دیرباز فلسفه و راه خود را به کل از چپ سنتی و توتالیتر جدا کرده اند، تنها با طرحی نو، اثباتی و ایجابی نسبت به یک شکل و شیوه ی نوین و دیگری از زندگیِ مشترک در خودمختاری، خودگردانی و استقلال نسبت به دولت و نهادهای قدرت، می توانند در شکل گیریِ مناسباتی بَری از سلطه گری و سلطه پذیری، در تغییر ریشه ای اوضاع جامعه ی خود و جامعه جهانی نقش ایفا کنند. به بیانی دیگر، با نفی و رد سلطه سرمایه، دولت – حکومت، حاکمیت، مالکیت و دیگر سلطه های دینی، جنسیتی و ملی … این امر را نیز باید از هم اکنون در پیش گیرند و نه به آینده ای نامعلوم واگذار نمایند. در این راستا ست که کنشگران رهایی خواه ایران به طور کامل شریک و همراه خیزش مردمی کنونی، به نام زن زندگی آزادی، در کشور خود می باشند : برای سرنگون کردن رژیم جمهوری اسلامی ایران و گذار به یک جمهوری دموکراتیک و لائیک چون گام نخست در راه رهایی.
شیدان وثیق
پاریس
10 ژانویه 2023 –20 دی 1401