برای اینکه برنامه آقای خمینی برای آیت الله سید محمود طالقانی روشن شود، باید کمی به عقب و از زمانی که آقای خمینی در پاریس بود و مرحوم آیت الله طالقانی هم از زندان آزاد شده بود برگردم. بنا به گفته مهندس عزت الله سحابی و دکتر یزدی هنگامی که آقاى خمينى در پاريس فرمان تشكيل شوراى انقلاب امرى خود را صادر كرده بود، در شوراى انقلاب اوليه آيت الله طالقانى حذف بوده است. بنا به روايت آقاى مهندس عزت الله سحابى و هم آقاى دكتر ابراهیم يزدى از آيت الله طالقانى نزد آقاى خمينى سعايت شده بود. به روايت مهندس سحابى وقتى از وى پرسيده مى شود كه چرا در انتخاب اوليه شوراى انقلاب نام آقاى طالقانى نبوده است؟ پاسخ مى دهد:
«علت آنرا اول تحقیق نکردم. علت آن ريشه در زندان داشت. در زندان اوين از سال ۵۴ و ۵۵ آن داستان مجاهدين اتفاق افتاد. درميان زنداني هاى مذهبى – سياسى يك بگو و مگو و شقاقى بود و از اينجا سرچمشه مى گرفت كه يك عده مى گفتند كه ما از ناحيه اين روشنفكران مذهبى يا گروه هاى مسلح ضربه خورده ايم به اينها اعتماد نداريم. بنابراين بايد رهبرى مبارزه دست روحانيان باشد. آقاى طالقانى اين نظر را قبول نداشت. مى گفت رهبرى انقلاب به طور طبيعى دست آنهايى بايد باشد كه پيشتاز بودند، جلو افتادند، هر چند يك عده روحانى هم در ميان آنها بود. ما نمى توانيم به دليل اينكه عده اى اشتباه كاري هايى كرده اند، اينها را ازانقلاب جدا كنيم. در اين زمينه يك اختلاف و كدورتى بين آنها بود … اين كدورت از آن زمان بين آنها وجود داشت. بنابراين وقتى شوراى انقلاب را تشكيل دادند، پيش امام رفته بودند و اسم آقاى طالقانى را نياورده بودند» (1).
روايت آقاى دكتر يزدى وجهه ديگر از سعايت از آقاى طالقانى نزد آقاى خمينى حكايت دارد. آقاى مهندس سحابى و دكتر يزدى معلوم نكرده اند كه چه كسانى سعايت كرده اند. سرانجام به خاطر اقدام آقاى طالقانى براى تشكيل شوراى انقلاب و ترس از اين مسئله كه موجب نگرانى شده بود، به عضويت شوراى انقلاب درآمدند. دکتر یدزدی گزارش می کند:
«آقاى فريدون سحابى به من زنگ زد و نگرانى دوستان را اطلاع داد و اينكه ممكن است حادثه بدى اتفاق افتد. چرا كه مرحوم طالقانى كه تازه از زندان آزاد شده است در صدد تشكيل يك شوراى انقلاب مى باشد. مرحوم طالقانى بعد از آزادى از زندان به دليل موقعيتى كه داشتند، نمايندگان همه گروه ها را دعوت كرده بودند به يك گردهمايى براى تشكيل يك شوراى انقلاب.
س: شايد اطلاع نداشتند كه چنين حركتى موازى شوراى انقلاب است؟
دكتر ابراهیم يزدى: بله. اطلاع نداشتند و به ابتكار خودشان تشكيل يك چنين شورايى را شروع كرده بودند و از نمايندگان همه احزاب، حزب مردم ايران، جاما، جمعيت خداپرستان سوسياليست، حزب ايران، جبهه ملى، نهضت آزادى و … جمع شده بودند كه يك هسته مركزى به وجود بياورند. مرحوم دكتر سامى هم دبير اين جلسه بود و صورت جلسات را شامل موضوعات و اسامى اشخاص و احزاب همه را نوشته است.
مرحوم طالقانى چون از تشكيل شوراى انقلاب بى اطلاع بوده به دكتر يدالله سحابى و مهندس بازرگان هم پيشنهاد مشاركت در آن جلسه را مى دهد و در نتيجه دكتر سحابى و مهندس بازرگان در معذوريتى قرار مى گيرند. زيرا از يك سو قرار بوده كه تشكيل شوراى انقلاب به صورت مخفى باشد و ناگزير اين آقايان بنا به تعهد اخلاقى كه داشتند به مرحوم طالقانى چيزى نگفته بودند. من مطلب را عيناً با آقاى خمينى مطرح كردم. جالب است كه اولين واكنش ايشان اين بود كه: «مى گويند آقاى طالقانى عضو شوراى جبهه ملى است». اين اظهار نظر نشان مى داد كه اولاً مسئله دعوت از ايشان به شوراى انقلاب مطرح شده است و كسانى كه چنين جوابى را داده اند. من براى ايشان توضيح دادم كه مرحوم طالقانى در جبهه ملى دوم در سال ۴۰ به عنوان عضو شوراى جبهه ملى بوده اند ولى عضو مؤسس نهضت آزادى مى باشند. تصور نمى كنم الان ديگر ايشان عضو جبهه ملى باشند. در جواب گفتند: «در هر صورت به من اين جورى گفته شده است. حالا شما بپرسيد. من به مرحوم طالقانى تلفن كردم و از ايشان اين موضع را پرسيدم. در پاسخ گفتند كه بعد از آزادى اخير از زندان، نه عضو شوراى نهضت آزادى هستم، و نه جبهه ملى. براى اينكه بتوانم همه نيروها را جمع كنم، فكر كردم به هيچ حزب و گروهى وابسته نباشم، بهتر مى توانم وظيفه ام را انجام بدهم. من اين مكالمه تلفنى را ضبط كرده بودم. به آقاى خمينى انتقال دادم. ايشان گفتند: پس حالا كه اين جورى است، شما يك تلفن به مطهرى بزن كه از طالقانى دعوت كند و يك تلفن هم به طالقانى بزن كه دعوت مطهرى را بپذيرد. اين تلفن ها انجام شد و به اين ترتيب آقاى طالقانى هم به عضويت و ریاست شوراى انقلاب درآمدند» (٢).
اما بنا بر خاطرات آقای دکتر ابراهیم یزدی جلد سوم که در سال ۱۳۹۳ منتشر شده هم حکایت از این دارد که در بدو تشکیل شورای انقلاب، مرحوم طالقانی به این بهانه که وی عضو جبهه ملی است، از عضویت در شورای انقلاب معاف بوده است. بنابر خاطرات، آقای خمینی به آقای دکتر یزدی گفته: «ایشان توجه کنند که حسابشان را از جبهه ملی جدا کند. گویا به آقا گفته بودند که آقای طالقانی عضو جبهه ملی است!! من برای ایشان توضیح دادم که آیت الله طالقانی هیچ وقت عضو جبهه ملی نبوده است» (۳).
در همین جا این نکته را تذکر بدهم که آقای طالقانی هم در تشکیل جبهه ملی دوم، به عضویت آن پذیرفته شد، هم عضو کنگره جبهه ملی بود، هم او یکی از منتخبان کنگره برای عضویت در شورای جبهه ملی بود– اما جبهه دوم از میان رفت-، و هم از مؤسسین و عضو شورای مرکزی نهضت آزادی بود. در دوران انقلاب، از نو جبهه ای تشکیل شد که مرحوم طالقانی عضو آن نبود و عضو نهضت آزادی هم نبود. اینکه آقای دکتر یزدی در مصاحبه خود در مجله ايران فردا، بخش ويژه انقلاب، شماره ۵۱، بهمن و اسفند ۱۳۷۷، تأیید می کند که «مرحوم طالقانى درجبهه ملى دوم در سال ۴۰ به عنوان عضو شوراى جبهه ملى بوده اند، ولى عضو مؤسس نهضت آزادى مى باشند. تصور نمى كنم الان ديگر ايشان عضو جبهه ملى باشند». اما آقای دکتر ابراهیم یزدی در خاطرات خود به نوعی تکذیب می کند و می گوید «آیت الله طالقانی هیچ وقت عضو جبهه ملی نبوده است». به چه منظور به چنین تحریفی دست زده داست؟
آقای دکتر یزدی می نویسد:
«همزمان با این فعالیت ها و قبل از وصول گزارش آقای طالقانی، آقای دكتر فریدون سحابی در ۲۷ آذر ۵۷ (۱۹۷۸.۱۲.۲۲) از تهران تلفن زد و گفت که «آقای مهندس بازرگان از طرف آقا پیغامی آورده است و لیست اسامی كه در آنجا آقای مهندس بازرگان به آقا داده است، متوجه شده اند كه نام آقای طالقانی در آن نیست، چرا چنین شده است؟ این مسأله موجب سوء تعبیرات و ناراحتی ها شده است. وی گفت كه وزن سیاسی آقای طالقانی در اینجا، از مجموع روحانیت سنگین تر است. به هر حال گفت كه اگر فكری نشود، ممكن است ایجاد اختلاف شود. به علاوه چون آقای طالقانی از برنامه سیاسی آقای خمینی و فعالیت های شورای انقلاب در حال تأسیس بی خبر است، اگر به سرعت فكری برای این كار نشود، ممكن است بعداً ضایعاتی به بار آورد».
«اما اینکه در لیست تهیه و پیشنهاد شدۀ آقای مهندس بازرگان، نام آقای طالقانی نیامده بود، علت داشت. در زمانی که مهندس بازرگان به پاریس آمد، مرحوم طالقانی هنوز در زندان بود. ایشان در هشتم آبان ماه از زندان آزاد شدند، تا آنجا که من می دانم و به یاد دارم دلیل دیگری نداشت» (4).
توجه: آقای دکتر ابراهیم یزدی می‌گوید حذف آقای طالقانی از لیست شورای انقلاب «دلیل دیگری نداشت». اما قول او با آنچه که وی و مهندس سحابی در مصاحبه با ایران فردا در بهمن ۱۳۷۷، گفته اند کاملاً متفاوت است. در آنجا، دو دلیل گفته اند: یکی شقاقی که در زندان در سال ۵۴ و ۵۵ اتفاق افتاده بود و موضع آقای طالقانی در بارۀ مجاهدین و دیگری سعایت از طالقانی نزد خمینی که او عضو جبهه ملی است.
دلایلی که برای حذف مرحوم طالقانی از شورای انقلاب، دکتر یزدی و مهندس سحابی در مصاحبه با ایران فردا در بهمن ١٣٧٧، گفته اند، آورده شده، در اینجا از تکرار مجدد آن خود داری می شود.
اما سئوال مهم در این رابطه این است که چه کس و یا کسانی، دسته و یا گروهی از آقای طالقانی نزد آقای خمینی سعایت کرده بودند؟ آیا به غیر از روحانیون حلقه آقای خمینی و یا نهضت آزادی کسان دیگری هستند؟ چون این دو گروه هستند که در پاریس و طبق برنامه راهبردی ابراهیم یزدی قرار می‌گذارند که قدرت را در دست خود نگه دارند.
البته آقای یزدی علاوه بر آنچه در بالا آمد، غیر مستقیم و با زبان بی زبانی تأیید می‌کند که فکر می شده که طالقانی بعد از آزادی از زندان به استراحت می پردازند. ولی ایشان فعال می شود و بدون اطلاع از شورای انقلاب آقای خمینی، دست به ابتکار تشکیل شورای انقلاب– موازی با شورای انقلاب امری آقای خمینی- می زند که در آن از همۀ گروه ها و دسته ها و افراد منفرد دعوت شده است و این عمل موجب نگرانی ایشان و آقای خمینی را فراهم می آورد. توجه کنید:
«آیت الله طالقانی بعد از آزادی از زندان قرار بود کمی استراحت کنند. فشار زندان و تبعید سال های دراز و متمادی از کودتای ٢٨ مرداد به بعد به سلامتی طالقانی لطمات شدیدی زده بود. بعد از آزادی از زندان، خود مرحوم طالقانی در صحبت ها گفته بود که شاید مدتی استراحت کند. اما از همان روزی که از زندان آزاد شد، مردم به سراغش رفتند» (5).
«اما تنوع و وسعت و پیچیدگی کارها آن قدر بود که دیگر یک فرد به تنهایی نمی توانست به تمامی نیازهای انقلاب در آن وضعیت جواب بدهد. یاران قدیم جدید طالقانی به دورش حلقه زدند و «دفتر طالقانی» را درست کردند تا او را یاری دهند. اما این کافی نبود. از رسیدگی به مراجعات روزمره مهم تر، مسألۀ ایجاد یک رهبری واحد جمعی برای رسیدگی به تمامی مشکلات و مسائل انقلاب بود. درست است که رهبری کلی و نهایی سیاسی حرکت از جانب آقای خمینی اعمال می شد» (۶).
اما آقای خمینی بعد از اینکه از طریق آقای دکتر یزدی و دیگران خبردار می شود که سُمبۀ آقای طالقانی پر زور است و ممکن است مشکلات مهمی ایجاد شود، فرمان می دهد که آقای مطهری به دیدار آقای طالقانی برود و او را به عضویت و ریاست شورای انقلاب دعوت کند.
بدین ترتیب، از تشکیل شورای انقلاب طالقانی جلوگیری شد. هرگاه طرح طالقانی اجرا می شد، شورائی مستقل پدید می آمد که متکی به مردم بود و یک دست به اختیار آقای خمینی در نمی آمد. اما طرح «شورای انقلاب» که منبعث از طرح راهکار سرِّی آقای دکتر ابراهیم یزدی است، به اجرا در آمد که قربانی ها داشت و نهضت آزادی و سران آن نیز در شمار قربانیان آن بودند.
آیا شما فکر می کنید که آقای یزدی متوجه نبوده است که این برنامه راهی به آزادی، دموکراسی و حقوق گرایی ندارد؟ و چیزی جز یک برنامه انحصارگرایانه و قبضۀ کردن قدرت نیست؟ توجه به طرح سرّی انحصارگریانۀ دکتر یزدی و حذف افرادی که خارج از نهضت آزادی و روحانیت حلقه اسرار خمینی بوده اند، نشان از این می دهد که وی متوجه این مسئله بوده است. و شاید فکر می کرده که با یک کاسه کردن قدرت تحت هژمونی آقای خمینی، قادر خواهد بود که آن را در انحصار نهضت آزادی، یعنی خودش قرار دهد. اما بعد از اینکه جبهه ملی هم باید حذف می شد.
آقای یزدی گزارش می کند که وقتی در اوایل دیماه ۵۷ مهندس سحابی به پاریس آمد، آقای عبدالکریم موسوی اردبیلی هم در پاریس بود، جلسه مشترک سه نفره (ابراهیم یزدی، مهندس عزت الله سحابی و عبدالکریم موسوی اردبیلی) با آقای خمینی در مورد اعضای شورای انقلاب داشته اند که در ۹ دیماه ۵۷ برابر با ۱۹۷۸.۱۲.۳۰، برگزار شد:
«بعد از ملاقات با آقای خمینی، جلسه سه نفری ادامه پیدا کرد. در بحث سه نفری، مسأله اصلی تشکل و سازماندهی جنبش، جهت گیری در جنبش، وحدت در جهت گیری به رهبری آقای خمینی و برخی از مسائل دیگر بحث شد … در این جلسه هم چنین عضویت سه نفر آقایان سید علی خامنه ای، زنجانی و طالقانی برای شورای انقلاب مطرح شد. گفته شد که حاج سید رضا زنجانی پیر مردی است که حرکت و فعالیتش مشکل است. اما خوب است از مسائل مطلع باشند تا خود را هماهنگ کنند. طالقانی هم مشکلاتی دارد، اما قابل حل است. اما به هر حال باید باشد … در مورد جبهه ملی گفته شد که جناح های مختلف دارد. برخی از آنها نهضت را از اصل و فرع رد می کنند. نمی توانیم به آنها کمترین مجالی بدهیم. جناح های غیراسلامی را باید نفی کرد. اگر خواستند دنباله روی بکنند، بکنند، اگرخواستند مخالفت بکنند، با نظر آقا مخالفت کرده اند» ( ۷). بنابر این متن، قرار بر حذف می شود:
١- آقای حاج رضا زنجانی که نهضت مقاومت ملی را بعد از کودتای ۲۸ مرداد ٣٣٢ رهبری کرده بود، به این عنوان که پیر زمین گیر است– وی دو سال هم از آقای خمینی جوان تر بود، اما آقای خمینی را مستبد شناخته بود و هم مشرب آقای خمینی نبود-، باید حذف می شد.
٢- آقای طالقانی حذف نمی شد، اما ابتکار عمل از دست او خارج می شد و اجازه می یافت که «به هر حال باید باشد». و
٣- بین روحانیون و ابراهیم یزدی به نمایندگی و یا به اسم نهضت آزادی، توافق می شود که «نمی توانیم به آنها [برخی از جناح های جبهه ملی] کمترین مجالی بدهیم». از جبهه ملی «جناح های غیراسلامی را باید نفی کرد». و به آنها ارفاق می شود که «اگر خواستند دنباله روی بکنند، بکنند»، ولی اگر «خواستند مخالفت بکنند، با نظر آقا مخالفت کرده اند». یعنی اینکه با حربه آقای خمینی همه را حذف می کنند.
حال با توجه به نکات بالا این سئوال مطرح است که آیا وقتی آقای خمینی در روز ۲۵ خرداد ۶۰ اعلام کرد، «جبهه ملی از امروز مرتد است»، زمینه آن در پاریس فراهم نشده بود؟
به اصل مطلب که نظر آقای خمینی نسبت به آقای طالقانی است بر می گردم. این را باید گفت که آقایان خمینی خوب آیت الله طلقانی را می شناخت، هر دو حوزه ای و روحانی بودند و همدیگر را خوب می شناختند. برای روشن شدن این مطلب، سه داستان که دو تای آنها با اندک تفاوتی، هم مضمون اند، در زیر خواهد آمد:
قصه و یا داستان اول:
در سال ۱۳۵۸ و همان اوايل كار، زمانى كه احساس شده بود كه اقليتى در صدد قبضه كردن كامل قدرت است و حزب جمهورى اسلامی نيز تشكيل شده بود، روزى چند نفرى از دوستان و همكاران آقاى بنى صدر، جهت مشورت و بحث، خدمت آقاى طالقانى رسيدند. آن روزها در بعضى محافل بحث بر سر ايجاد حزب و يا جبه هاى فراگير بود. با ايشان بحث شد كه بيايند و بانى بشوند و حزبى و يا جبه هاى تشكيل بدهند. آقاى طالقانى در جواب گفتند: مرا آزاد بگذاريد و سعى نكنيد انجام كارى را به من واگذار كنيد و يا دست مرا جايى بند كنيد. در اين اثنا، يكى از دوستان پيشنهاد كرد كه آقا بيايند و رياست شوراى امناى دانشگاه را قبول كنند. آيت الله طالقانى باز گفتند: من مى گويم مرا آزاد بگذاريد. شما مىگ وييد بيايم و رئيس شوراى امناى دانشگاه بشوم. من كه اصلاً قادر نيستم در آن شورا شركت كنم. اگر اسم من جزو آن شورا باشد، آيا جز اين است كه با اين كار بى جهت خراب شوم. براى چه مى خواهيد مرا خراب كنيد؟ در اين كشور تحصيل كرده و دانشمند به اندازه كافى فراوان است. كسي كه نمى تواند كارى را انجام دهد، چرا بايد اسمش در آن كار باشد؟. چرا شما مى خواهيد اسم مرا جزو آن هيئت بگذاريد؟
بعد از اين بحث، آقاى طالقانى در مورد تشكيل حزب و جبهه فرمودند: شما برويد، سازمان و تشكيلات به كار بدهيد و يك سازمان و تشكيلاتى درست كنيد، در آن موقع كه همه چيز آماده شد، وقتى گوسفند آماده شد، من مى توانم بيايم و سرش را ببرم و از خودم براى اين كار مايه بگذارم، ولى حالا كار خود شما است كه برويد و تشكيلات و سازمانى را پايه ريزى كنيد. برويد و براى خودتان فكرى بكنيد. مرحوم طالقانی افزودند:
شما ما آخوندها را نمى شناسيد. هم اكنون يكى از ما رهبر است. يكى وزير است، آن يكى رئيس شوراى حزب است (۸)، يكى سپاه تشكيل داده، يكى رئيس كل كميته هاست. منهم رئیس شورا هستم ( ۹). آخوندها الان دارند كشور را اداره مى كنند. حتى امروز آن آخوند كوچك در محله خودش رئيس محله است و كميته و تفنگچى دارد. او را با ماشين مى برند و مى آورند. كسى كه با آن مشقات زندگى كرده و حالا به اين موقعيت و امكانات رسيده است، صاحب ماشين شده، مسكن و منزل خوبى پيدا كرده، تفنگچى و راننده دارد، بيا و برو پيدا كرده، رئيس شده، همه چشم به دهان او دوخته اند، ديگر حاضر نيست كه از اينها بگذرد. در عوض آنها حاضرند براى حفظ اين موقعيت، همه چيز را فدا كنند. حالا ديگر اعتقاد و عقيده براى اينان معناى ديگرى غير از آنچه سابق داشت، دارد و بخصوص كه اغلب آخوندها از قشر پايين جامعه هستند و بيشتر روستا زادگانى هستند كه طلبه شده و به سلك روحانى در آمده اند. حالا كه اينان به اين نان و نوا كه هرگز در هم خواب نمى ديدند، رسيده اند، به هر قيمتى كه شده، حاضر نيستند، آنرا از دست بدهند و به خاطر عقيده دست از آن بكشند. بنابر اين شما بايد برويد و براى خودتان كارى بكنيد و منتظر نباشيد، زيرا كه همه چيز از دستتان مى رود و اينها به شما رحم نخواهند كرد.
قصه و یا داستان دوم:
اینجاب وقتی در سال ۱۹۹۲ در لندن ساکن شدم، در سال ۹۳ و ۹۴ برای اولین بار با مرحوم مهدی حائری یزدی مجتهد، فیلسوف و استاد فلسفه و فقیه در منزل مرحوم مهندس صادق امیر حسینی، آشنا شدم و این افتخار را داشتم که چند جلسه ای حضوری با آن مرحوم در مورد حجاب و ولایت فقیه صحبت کنم (در پاورقی آمده است) (۱۰). وی با مرحوم صادق امیر حسینی رابطه دوستی داشت و هرگاه که به لندن می آمد، اوقاتی را با او می گذارنید و طبعاً فرزند بزرگ آقای علی امیر حسنی هم در معیت آنها بود. آقای علی امیر حسینی (۱۱) برایم نقل کرد که در یکی از این ملاقات ها که صحبت های گوناگونی می شد، آقای حائری داستان زیر را برای پدرم نقل کردند:
در تهران در منزلم بودم که چند نفری از علمای تهران آمدند منزل و بعد از احوالپرسی و تعارفات معمولی گفتند که چون شما با آقای خمینی رابطه دوستی و فامیلی دارید، خواهش داریم که از جانب ما پیش آقای خمینی بروید و پیغام ما را به ایشان برسانید. چون اینها اصرار کردند، گفتم، پیغام شما چیست؟ آن ها گفتند که انتخابات مجلس خبرگان است و دور و بر آقا را دو نفر روحانی گرفته اند که مسلک شان به اهل تسنن نزدیک است، تا شیعه، و ما از این جهت نگرانیم. من از تهران رفتم به قم و خدمت آقای خمینی رسیدم و به ایشان گفتم که علمای تهران آمدند منزل و این پیغام را دادند که به شما برسانم. پیغام این است که دو نفر روحانی که مسلکشان به اهل تسنن نزدیک است تا شیعه، دور شما جمع شده اند، و این درست نیست و شما آنها را از دور خود طرد کنید. او منتظر نماند که من این دو روحانی را نام ببرم. خود ایشان در ذهنش فکر کرد بود که منظور نظر علمای تهران، یکی آقای سید محمود طلقانی است. وی گفت، نگران نباشید، «من برای او برنامه دارم». من که بلافاصله دیدم او اشتباهی فرض کرده است، گفتم: آقا، خیر، منظور نظر آنها، محمد بهشتی و محمد مفتح هستند. و من خودم داستانی با محمد مفتح داشتم که برای ایشان نقل کردم. آقای خمینی گفت: به آنها بگوئید بهشتی اهل این حرف ها نیست و ول کنید، مفتح هم یک روزی یک حرف مزخرفی زده است.
من این داستان را در یادادشت های خود داشتم، ولی چون دقیق مطمئن نبودم، آن را رها کردم، تا اینکه کامل داستان را در کتاب خاطرات مهدی حائری دیدم و از صحت آن از هر جهت، خاطرجمع شدم.
داستان سوم که خلاصه اش چنین است:
ضیاء صدقی از ملاقات های آقای حائری می پرسد، و ایشان به وی پاسخ می دهد که «بله، یک یا دو ملاقات دیگر که آن هم شنیدنی است. … در تهران در منزل بودم، عده ای از علمای درجۀ اول تهران آمده منزل ما و گفتند که آقا چون روابط دیرینه ای با آقای خمینی دارید، و از شما حرف شنوی دارند، ما خوهش می کنیم از طرف ما فردا بروید با آقای خمینی ملاقات کنید و این پیغام را بدهید. گفتم چه است پیغام تان؟ گفتند، ایشان اصرار دارند که ما در مساجد، در سایر محافل عمومی، مردم را تلقین و تحریض بکنیم به شرکت در انتخابات مجلس خبرگان.
ضیاء صدقی می پرسد؟ یادتان این آقایان کی ها بودند؟
وی پاسخ می دهد: بله، یکی شان مرحوم آقا سید محمد علی سبط الشیخ بود. دیگری، آقای آقا سید احمد شهرستانی بود، چند نفر دیگر بودند که حالا آن بقیه شان را یادم نیست. من اول نخواستم بپذیرم. این آقایان خیلی اصرار کردند. گفتم که خوب مطالبات چه هستند؟ گفتند به اینکه ما شنیدیم و مسلم این است که از جمله کاندیدهای انتخابات خبرگان، محمد بهشتی و محمد مفتح هستند، این دو نفر سلیقه شان یا اعتقادتشان خیلی نزدیک به اهل تسنن و سنی ها است، ما به هیچ وجه حاضر نیستیم در یک چنین انتخاباتی شرکت کنیم. اگر ایشان قول می دهد که اینها را از مدار انتخابات بیرون کنند، ما حاضریم هر گونه فعالیتی که از دستمان بر بیاید، انجام دهیم. خلاصه، بنده مأخوذ به حیا شدم، رو در بایستی گیر کرد و رفتم به قم به منزل آقای خمینی. من بودم و خود ایشان. من پیغام اینها را رساندم و گفتم به اینکه «اینها از دو نفر کاندید های شما که در تهران دارید، ناراحتند، ولی اسمشان را نبردم. منتظر بودم که ایشان بپرسند، این دو نفر، کی ها هستند، تا اسمشان را ببرم. خود ایشان فکرش رفته بود به یکی از این دو نفر، که مقصود آن آقایان علمای تهران، آقای سید محمود طالقانی است. ایشان به من گفتند که از نقطه نظر آن شخص بگوئید که ناراحت نباشند. من خودم چاره اش را می کنم. آن اختیارش دست من است. من تعجب کردم. گفتم کی را مدّ نظرتان هست؟ گفت: مگر طالقانی را نمی گویند؟ گفتم، نه طالقانی را نمی گویند. گفتند پس کی را می گویند؟ گفتم، بهشتی و مفتح را. ایشان گفتند، بهشتی اهل این حرفها نیست. گفتم والله، آقایان علمای تهران این طور می گویند … ».
و در مورد محمد مفتح به آقای خمینی گفتم که من خودم راجع به این قضیه که در دانشگاه تهران اتفاق افتاد، توی اتاق رئیس دانشکده الهیات آقای فروزانفر بودم. ایشان از مصر برمی گشت: از خبر ها می گفت و افزود که ما حق نداریم که دو بزرگوار (یعنی عمر و ابوبکر) را لعن بکنیم، یا اهانت بکنیم. این چیزی بود که آقای مفتح می گفت آنجا… .به آقای خمینی گفتم این داستانی است که من با مفتح دارم. ایشان اینجا که رسید گفتند، آقا ول کن. این شیخ یک وقتی یک حرف مزخرفی زد، تو دنبالش نکن. من گفتم، من دنبالش نکردم. این آقایان تهران اند که دنبال می کنند. گفتم بسیار خوب. بعدش دیگر ما ساکت شدیم» (۱۲).
آنچه در این داستان از زبان آقای علی امیر حسینی و از زبان خود مرحوم مهدی حائری آمده، در بیان کمی متفاوت است: از زبان آقای علی امیر حسینی گفته شد که آقای خمینی به آقای مهدی حائری گفت، «برای او هم (یعنی طالقانی) برنامه دارم»، اما در خاطرات خود آقای مهدی حائری آمده است: «من خودم چاره اش را می کنم. آن اختیارش دست من است»، که مضمون و محتوای این دو بیان یکی است. و آن اینکه آقای خمینی برای حذف آقای طالقانی هم برنامه داشته است. اما منظور آقای خمینی از اینکه گفته بود، «برای او هم برنامه دارم» و یا «من خودم چاره اش را می کنم. آن اختیارش دست من است»، چه بود، الله اعلم.
اما این نکته مشخص است که مرحوم طالقانی رئیس شورای انقلاب، قبل از در گذشت، مخالف ولایت فقیه بود و در آخرین ساعات قبل از درگذشت، نگرانی خودش را از قانون اساسی ابراز داشته بود. مرحوم شانه چی یکی از نزدیکان آیت الله طالقانی در مورد تصویب قانون اساسی، از قول ایشان به روزنامۀ انقلاب اسلامی گفته بود: «می ترسم با این وضع سطح قانون اساسی جدید از قانون اساسی ۷۰ سال پیش به مراتب پائین تر باشد» (۱۳). مرحوم طالقانی در ۱۹ شهریور ۵۸ در گذشت و چهارشنبه ۲۱ شهریور ۵۸، اصل ۵ قانون اساسی در جمهوری اسلامی، ولایت امر و امامت امت را بر عهده فقیه می گذارد، تصویب شد (۱۴). و همانگونه که مرحوم طالقانی پیش بینی کرده بود، این قانون اساسی به مراتب از قانون اساسی ۷۰ سال پیش مشروطیت عقب تر است. مرحوم منتظری نقل می کند:
«من و مرحوم دكتر بهشتى و دكتر حسن آيت و ربانى شيرازى و بعضى افراد ديگر روى ولايت فقيه اصرار داشتيم. اما بعضى ها هم مثل آقاى طالقانى و آقاى بنى صدر مخالف بودند» (۱۵).
آیا بین زمان درگذشت آقای طالقانی، با زمان بعدی تصویب اصل ۵ قانون اساسی– که «ولایت امر و امامت امت را بر عهده فقیه» می گذاشت، یا همان اصل ولایت فقیه-، در جلسۀ مجلس خبرگان، ارتباطی وجود دارد؟ باز هم الله اعلم. اما بسیاری ایما و اشاره هایی دال بر کشتن او مطرح می کنند، که هیچکدام از آنها دلیل مستند، قطعی و محکمه پسند نیستند. من جزو اصحاب تئوری توطئه نیستم، تئوری توطئه این ضرر سنگین و مضر را دارد که وقتی کسی به این تئوری معتقد شد، دست از عمل و حرکت بر می دارد و تئوری توطئه جای پژوهش و تحقیق جدی را می گیرد. البته توطئه همیشه وجود دارد، اما اینکه، آدمی حواسش جمع باشد که توطئه وجود دارد، متفاوت است از اعتقاد داشتن به تئوری توطئه در هر امری و واقعه ای.
آخرین نکته اینکه:
آقای خمینی یک روحانی ساده و بی اطلاع نبود و این زیرکی و درایت را داشت که وقتی قصد حذف و از بین بردن مخالفین خود را به هر دلیلی داشت، به نحوی عمل کند، که عواقب آن به گردن دیگران بیفتد، و نه خودش. شما نگاه کنید: نظر به اینکه از مصدق کینه به دل داشت، تا توانست علیه این رامرد بزرگ ایران زمین کوشید و تمامی مصدقی ها و کسانی که در به قدرت رسیدن و جا انداختن رهبریش کوشیدند، یا سر به نیست، یا از صحنه حذف کرد. او حتی در مورد روحانیون هم صنف خودش، نظیر منتظری، قمی، شریعتمداری و …، بعد از اینکه قدرتش تثبیت و بر خر مراد سوار شد، قریب به این مضمون را گفت: من با کسی شیر نخورده ام. و یا گفت، ممکن است من دیروز حرفی زده باشم، امروز حرف دیگری، و فردا حرف دیگری را، این معنا ندارد که من بگویم چون دیروز حرفی زده ام، باید روی همان حرف باقی بمانم (۱۶).
با اطلاعاتی که در مجموع از آقای خمینی تا به امروز منتشر شده اند، اگر بگویم او شخصی بود که ماکیاول هم به گرد پایش نمی رسید و یا شیطان را هم درس می داد، اغراق نیست.
محمد جعفری،
۲۵ مهرماه۱۴۰۲
mbarzavand @yahoo.com
نمایه و یادداشت:
۱- مجله ايران فردا، بخش ويژه انقلاب، شماره ۵۱، بهمن و اسفند ۱۳۷۷، ص ۱۲، گفتگو با مهندس سحابى .
۲- همان مدرك گفتگو با آقای دکتر ابراهیم یزدی.
۳- خاطرات دکتری ابراهیم یزدی، ج ۳ ، ص ۱۶۳.
۴- همان سند، ص ۱۴۷.
۵- خاطرات دکتر ابراهیم یزدی، ج ۳ ، ص ۱۳۹.
۶- همان سند، ص ۱۳۹.
۷- خاطرات دکتر ابراهیم یزدی،ج ۳ ، ص ۱۷۹.
۸- منظور رئيس شوراى حزب جمهورى اسلامى و یا دبیر کل آن محمد بهشتی است.
۹- منظور رئیس شورای انقلاب است.
۱۰- در بحث هایی که با آن مرحوم در مورد حجاب و ولایت فقه داشتم، ایشان فرمودند که حجاب یک امر اجتماعی است و بستگی به شرایط زمان و مکان، قابل تغییر است، و نه یک امری صرفاً شرعی و واجب. و در مورد ولایت فقیه هم توضیح مختصری دادند، و فرمودند که کتابی در دست انتشار است که مشروح در آن در مورد ولایت فقیه بحث خواهد شد. کتاب نامبرده تحت عنوان «حکمت و حکومت» در سال ۱۹۹۵ در لندن چاپ و منتشر شد و در ایران هم سر و صدای زیادی به پا کرد و یکی از مستدل ترین کتاب ها در مورد ابطال ولایت فقیه است که نوشته شده است. روسری و حجاب امری اجتماعی است و در هر زمانی با توجه به شرایط زمان و مکان قابل تغییر.
۱۱- آقای علی امیر حسینی مشاور ریاست جمهوری در امور روحانیت و رابط ویژۀ آقای بنی صدر با آقای خمینی.
۱۲- این بود خلاصه داستان و اما برای اطلاع از کامل داستان، به خاطرات مهدی حائری، مجموعه تاریخ شفاهی، صص ۱۱۹-۱۱۵ ، از مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد، مراجعه کنید. من خواندن و مطالعۀ این کتاب را به آنهایی که مایلند، نظر آقایان خمینی و کاشانی را نسبت به شادروان رهبر نهضت ملی ایران دکتر محمد مصدق و نیز نحوۀ تفکر سیاسی آقای خمینی را بدانند، توصیه می کنم.
۱۳- روزنامه انقلاب اسلامی، سه شنبه ۲۰ شهریور ۵۸، شماره ۶۷، ص ۸. مرحوم طالقانی در ۱۹ شهریور ۵۸ درگذشت.
۱۴- اصل پنجم: « در زمان غیبت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه، در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت امت بر عهدۀ فقیه عادل و با تقوی، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است. که مردم او را به رهبری شناخته و پذیرفته باشند، و در صورتی که فقیهی دارای چنین اکثریتی نباشد، رهبر یا شورای رهبری مرکب از فقهای واجد شرایط بالا، طبق اصل یکصد و هفتم، عهده دار آن می گردد». گفتنی است که در روز تصویب این اصل، بنی صدر غائب بود و حضور نداشت.
۱۵- خاطرات آيتا لله منتظرى، انتشارات انقلاب اسلامى، فوريه ۲۰۰۱، ص ۲۱۹ – ۲۲۰
۱۶- صحیفه نور، جلد ۱۸، چاپ وزارت ارشاد اسلامی ۱۳۶۵، ص ۱۷۸، سخنرانی آقای خمینی در جمع فقها و حقوقدانان شورای نگهبان.