26 خرداد، بمناسبت صد و سیُ و یکمین

سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق»  (89)‏

محمّدقلی مجد در «رضاشاه و بریتانیا» بر اساس اسناد وزارت خارجۀ آمریکا  در رابطه با سیاست رضا شاه  در قبال عشایر آورده است:  غالباً ادّعا می شود که بزرگترین  موفّقیت  رضا خان تشکیل  یک ارتش« ملّی »  و متّحد ساختن ایران با استفاده ازآن بود. هارت  درگزارشی که درسال 1930  ارسال کرده است، نظرات رایج در باره دستآوردهای ارتش  را اینگونه  توصیف می کند:

از نظربسیاری از ناظران ذیصلاح اصلی ترین موفّقیت رژیم کنونی تشکیل یک ارتش نسبتاً  سازمان یافته و منظّم  به استعداد 40  هزار نیرو، استفادۀ مؤثّراز آن در برقراری نظم و فرونشاندن هرج و مرج داخلی بوده است. بدون چنین ارتشی، عشایر ایران هرگز مطیع [دولت مرکزی] نمی شدند. مطیع ساختن  عشایر – مقدّمه ای ضروری جهت اجرای سیاست کنونی دولت بود؛ یعنی ساختن مدرسه برای عشایر که تقریباً صد در صدشان بی سواد  بودند. و اسکان  برخی از آنها در زمین های زراعی موجود در قسمت های مسکونی فلات ایران. شاید راست باشد که رضا شاه  این ارتش را به وجود آورد. ولی مسلّماً با حمایت همین ارتش بود که به پادشاهی رسید و یا سیاست های تیمور تاش، وزیر دربار توانایش، است که از ارتش در حکم تنها وسیله کنترل کشور، و برداشتن اوّلین گام های مدرن سازی، استفاده است. گاه انتقاد می کنند که بخش اعظمی از بودجۀ مملکت –  بیشتر  از نیمی از آن را–  به ارتش اختصاص می دهد.1 

هارت در توصیف دلایلی که انگلیسی ها برای توجیه سیاست هایشان در ایران و حمایت از رضا  شاه می آوردند. ازقول نی . ویلکینشن( E.Wilkinson)  ، « بانکدار برجستۀ خارجی » در تهران  و رئیس بانک شاهنشاهی  ایران که متعلّق به بریتانیا بود،  می نویسد:«  ارتش خرج مالیات های کشور را به طورمنظّم جمع کنند–  که البتّه  اندک و ناچیزاست –  امّا افزایش درآمدهای مالیاتی خیلی بیشتراز هزینه های نگهداری  ارتش است!»

ازسخنرانی دکترسموئیل ام. جردن(Samuel M. Jordan) [ رئیس کالج امریکایی تهران] درمراسم فارغ التحصیلی  دانشجویان  در سال 1932  که هارت آن را  گزارش کرده  است می توان شناختِ بیشتری از نظرات  برخی معاصران رضا شاه در بارۀ سیاست های اودر قبال عشایرو متّحد ساختن کشور پیدا کرد:« سی سال  پیش که به ایران آمدم، نظام  ارباب و رعیّتی  دراوج خود بود. هر ایل و طایفه ای برای خودش رئیسی داشت  که از دولت مرکزی حساب نمی برد. حالا وارد عصری جدید شده ایم. تحت رهبری  توانای اعلیحضرت  پهلوی ، شاهنشاه  ایران ( کف  زدن حضار)  هم اینک کشور دارای یک دولت  مرکزی  قدرتمند و موفّق  است.  هم اینک  ایران ملّتی متّحد، دولتی واحد ، کشوری واحد، و حاکمی واحد دارد. در نتیجۀ  این اتّحاد سیاسی ، که با فداکاری شاهنشاه به دست  آمده، اختلافات قدیمی از میان رفته  است.»  2  

 هارت اشاره  می کند که همۀ ناظران خارجی با جردن موافق نبودند. برای مثال ، او نظرات پروفسور  ارنست هرتسفلد ( Ernst Hertzfeld )  را، که  ایران  شناسی برجسته  بود، ذکر  می کند . « عواقبی » که هرتسفلد به آنها  اشاره  دارد  تا سال  1979 به خوبی آشکار نشد: «  این نظام  دارد مراجع  قدرت مستقر و دیر پای  کشور را نابود  می کند، بدون  آنکه  هیچ  چیز دیگری جایگزین  آنها  سازد. همه  جای ایران شاهد نابودی سازمان  یافته ی سنّت ها  و احساسات  مذهبی  است،  که نتیجه اش  پدید آمدن شکافی است که عواقب  آن یک  روز آشکار خواهد  شد.  زیرا ، متأسّفانه، هرعملی  ناگزیرعواقبی  دارد.»

 ◀  کوچ و اسکان اجباری عشایر لُر و عرب

سیاست رضا  شاه  در ارتباط  با عشایر و متّحد ساختن  ایران، با وحشیگری وغارت اموال یک چهارم از جمعیت کشورهمراه بود. ارتش رضا خان درسال های 1923– 1924 برعشایر آذربایجان چیره شد، زمین هایشان را مصادره ، و مال و اموالشان را غارت کرد. البتّه سیاست رضا  شاه درقبال  عشایر فقط به انقیاد آنها  وغارت  اموالشان  ختم  نمی شد. دیوید  ویلیامسن(David Williamson) ، کار دار سفارت آمریکا، درسال 1929،  اطّلاعاتی در بارۀ کوچ اجباری عشایراز لرستان و سایرمناطق ایران به  دست داده است:« دقیقاً معلوم نیست چند نفرمجبور به کوچ  شده اند. در مطبوعات  آمده است  که 110 خانوار، یا تقریباً 600 نفر، را  به روستاهای قزوین کوچ داده اند. ولی از اخبارمنابع  دیگر چنین برمی آید که تعداد رانده شدگان  به مراتب  بیشتر از چیزی  است که گزارش کرده اند… می گویند که وضعیت  رانده شدگان اسفناک  است.»3 هارت  در گزارش  مورخ 1931 فوریه  خود از هزاران مرد  و زن و پیرو جوان و کودکی می گوید که محبورشان  کرده بودند صدها مایل  راه  را از لرستان و خوزستان تا نقاط دور افتادۀ خراسان با پای  پیاده  طی کنند، که یاد آور کوچ های اجباری دوران استالین دراتّحاد  شوروی  بود.

شب اوّل فوریه 1931 ، وقتی  تقی زاده ، وزیر  مالیه، لایحه ای « دو فوریتی »  جهت  تخصیص 50  هزار تومان  دیگر برای عمران لرستان ارایه داد، بخشی از زوایای تاریک کوچ اجباری لُرها در مجلس روشن شد.  او توضیح  داد که بودجۀ مزبورنه فقط  صرف عمران این استان  خواهد شد، بلکه  برای کمک  به هزاران تن از افراد عشایر، البتّه آماردقیق  آنها در دست نیست، که به مناطق دور افتاده، عمدتاً به استان خراسان ، انتقال یافته اند نیزمورد استفاده قرارخواهد گرفت. تسلیم  لایحۀ  مزبور   به مجلس اطّلاعاتی  در بارۀ کوچ اجباری لُرها  که مدتّها در هاله ای از ابهام  بود، به دست داد.[ در بخش توضحات صورت جلسۀ مجلس را در این باره  بعنوان «سند» می آورم]  روزنامۀ  اطّلاعات  تهران از قول  یاسائی ، وکیل مجلس ، در این ارتباط  نوشت،« لُرها یی را که جابجا  شده اند سربار رعیّت ها کرده اند.» او افزود، « طبق گزارش ها، شکایات متعدّدی در بارۀ کوچ اجباری لُرها ، پرداخت نشدن جیره شان ، هزینۀ حمل و نقل و هزینه های جنبی دیگر به دست مقامات رسیده است. خوب است آقای وزیرتوضیح  بدهند  که مسئول این وضع وهزینه های آن کیست. مایلم بدانم کدام وزراتخانه  به این شکایات رسیدگی می کند، و مرجع ذیصلاح برای  رسیدن  به داد این مردم کیست؟  لطفاً بفرمائید مبالغی  که قبلاً  مجلس  به این کار اختصاص  داده ، چگونه  خرج  شده است. می گویند این اعتبارات مصوّبه آن طورکه باید  هزینه  نمی شود.»  روزنامۀ اطّلاعات همچنین از قول یاسائی  می افزاید، « مثلاً شتر دارها  به تمام  مقامات شکایت  کرده اندو به  آنها  جواب  تا حال داده  نشده. می خواست  توضیح  بدهند که سر و کار  این شتردارها با که  است.  با وزارت جنگ است  یا  وزارت  مالیه؟» تقی زاده  در پاسخ  به سئوالات  یاسائی  گفت: «  مخارج  تحت  نظر مأمورین لشکری  و کشوری می شود. یک عدّه از الواربه خراسان و عدّه ای  به زرند و ساوه و خوار کوچانده  شده بودند که تا چندی پیش هنوزجابجا نشده بودند که حالا شده اند واشخاص برای تهیّۀ راپورت صورت  مخارج  اعزام شده که همیشه صورت  ریزمخارج را می فرستند. در بدو امریک جیره  تعیین شده بود  که آن  هم از مالکین گرفته شود و بعد  قرار شد که  خود دولت آن مخارج  را بکند  اراضی  تهیه شده وبذرو تخم  و گاو درخراسان داده شده  و وسایل راحتی  آنها فراهم  گردیده است و برای اعراب  و الوارکه به زرند وساوه  و خوار کوچانده شده اند، طبیب  فرستاده شده و شیروخورشید سرخ هم کمک زیادی  کرد به آنها لباس و پوستین داد و بعد هم اعیانی  برای آنها خریداری گردید  و جابجا  شدند و خیلی  مراقبت  برای رفع  مرض  آنها اعزام داشته است  ولی در لرستان کارخیلی مشکل تر از امور اینهاست برای  آنکه  باید آنها  تخت قاپو شوند و هیچ مأنوس به خانه داری نیستند و دولت سعی دارد که آنها را آشنا  به زندگی بکند والبتّه هم خواهند  شد و شکایت شتر دارها به بنده  نرسیده. بدیهی است که رفع شکایت  آنها می شود و مأمورین محلّی هم مراقبت  برای رفع  شکایت آنها  خواهد نمود.» 

محیط  لاریجانی ، نماینده خوار و ورامین ، ابراز داشت انتقال  لُرها به این مناطق موجب سلب آسایش  و آرامش ساکنین بومی شده است. لاریجانی گفت، « خوب است این قضیّه منظورنظر بوده و رفع زحمت اهالی شود.» که داور ، وزیرعدلیه، بلافاصله در پاسخ  گفت: « برای حفظ  انتظامات  مملکتی و رفاه  اهالی لازم است  که این قبیل  کارها  بشود  و. البتّه  ورامینی  ها  هم باید  تحمّل بکنند.»

لایحه در صحن علنی مجلس به رأی گذاشته شد با رأی 85 نفر از کلّ 98  نمایندۀ حاضر درمجلس به تصویب رسید. هیچ یک ازنمایندگان به لایحۀ مزبور رأی مخالف نداد. گزارش فوق به شیوۀ معمول هارت خاتمه می یابد:

 ازچند ماه  پیش  که جابجایی لُرها شروع شد، هیچ  اطّلاعاتی در بارۀ این موضوع  از منابع دولتی  دردست نبوده است. بر آورد تعداد افراد عشایرنیزبراساس گفتۀ مسافرانی صورت گرفته  که گروههای عظیمی از آنها  را دیده اند  که پای پیاده در جادّه ی مشهد  پراکنده اند.  برخی ها  تعداد  آنها را  تا 15000  نفر، و برخی  دیگر حتّی  بیشتر برآورد کرده اند. البتّه هنوزکسی دقیقاً نمی داند که  منظور ازعمران  استان  لرستان چیست؟ ولی گمان  میرود  که اکثر زمین هایی را که قبلاً در دست عشایر لُربوده به  رعایای ایرانی غیر کوچ نشینی خواهند داد که تجربه روستا نشینی و کشاورزی دارند. همچنین شنیده ام که دولت در انتقال این عشایر بین آنهایی که تمایل بیشتری به راهزنی داشته و آنهایی که بیشترمایل  به یکجا  نشینی بوده اند،  تفاوت قائل  شده  است. البتّه نمی دانم دولت ایران چطورتوانسته این کاررا  بکند، زیرا با توجّه به سطح  فکرکنونی لُرها ،  هیچ لُری نمی تواند  آینده ای  بدون راهزنی برای خودش متصوّر باشد. 4   

◀کوچ و اسکان  اجباری اکراد

هارت در گزارش بعدی خود ترجمه ی قسمتی از یک  روزنامه را می آورد که هنوز هم خواندنش پشت آدم  را از سیاست های بی رحمانۀ رضا خان در قبال عشایرمی لرزاند.

خبرنگار ویژه  حکایت جابجایی طایفه کردان جلالی به شمال شرقی آذربایجان و تلاش  فاجعه آمیز و نافرجام آنها را  برای رهایی از وضعیت  اسف بار شان شرح می دهد:

سال گذشته  ژنرال ظفرالدوله [حسن مقدّم] ، فرماندۀ سابق لشکرآذربایجان بخشی از طایفّ سرشناس  کُردان جلایر را که به شجاعت معروفند خلع سلاح کرد، و آنها را درمنطقۀ اهرساکن ساخت. به دلایلی که هنوز روشن نیست و هیچ  توضیحی در مورد آن وجود ندارد،  تعدادی از خانوارهای این طایفه (در حدود 200 نفر)  با گاو و گوسفندان خود از آنجا فرار کردند و تا نیمه  شب از کوههای ایواوغلی در 28 کیلو متری خوی گذشتند. درآنجا به سه  گروه تقسیم شدند. یک گروه  به طرف مارخانه رفت،  یکی به طرف چلّه خانه  در حدود شش کیلو متری خوی، و یکی هم به طرف روستاهای آل قویروق  و روند  روانه شد.فرماندۀ نظامی  خوی، سروان  حسین خان مقدّم ، با شنیدن این خبر، بی درنگ با 200 سربازبه سوی مارخانه شتافت، که درمحدودۀ ماکو قرارداشت، و واحدهایی را هم به چلّه خانه و ایواوغلی فرستاد. پیش از رسیدن قوای دولتی، ساکنین مارخانه راه را بر فراریان بسته بودند وجنگ سخنی بین آنها  درگرفته بود. پس از رسیدن قوای دولتی ، درگیری شدّت یافت، و ازکُردها چندین کشته و مجروح بجای ماند، و از جمله 30 زن وبچّه به اسارت درآمدند، و بقیه موفّق به فرارشدند. درهمین حین، یک سرجوخه و یک سربازکه برای انجام  مأموریت  کاملاً متفاوتی  به روستای حیدرآباد  رفته بودند در راه  باآن نُه مرد و یک زن کُرد مواجه  شدند که ناغافل به آنها حمله کردند. سرجوخه پشت یک تخته سنگ پناه گرفت و به مدّت دوساعت با مهماجمان جنگید، وهفت نفرازمردان وآن زن کُرد را به هلاکت رساند، ودوکُرد دیگرپا به فرار گذاشتند. گروه سوّم  که راه آل قویروق و روند را پیش گرفته بودند، به روستای روند حمله کردند و دام واحشام مردم رابه غارت بردند. ساکنان روستای روند ازروستای همسایه کمک خواسستند. در میان کسانی که از روستای مجاور به کمک آمده بودند جوان 30 ساله ای به نام ابراهیم آقا طاهری  بود گروهی  از روستاییان  را برای  تعقیب راهزنان رهبری کرد. ولی  وقتی به آنها  رسیدند، روستاییان  که به رگبار گلوله عادت  نداشتند،  وحشت زده  پراکنده شدند، و رهبر جوانشان را زیر آتش گلوله ها تنها  گذاشتند. اوجانانه  با کُردها جنگید، و چهارنفراز آنها را به هلاکت رساند، ولی نهایتاً ناجوانمردانه از پشت سرمورد اصابت  گلوله قرار  گرفت. درهمین حین ، نیروهای کمکی ارتش سر رسیدند. چند  نفر از فراریان کشته و چند نفر دیگر اسیر شدند…

زنان و کودکان اسیررا با اسکورت نظامی  به همانجایی برگرداندند که برای  اقامت  دایم  انتقال یافته  بودند. مردانشان را نیزبه دست  دادگاههای  نظامی خواهند  سپرد. شجاعت  نیروهای نظامی درخور تحسین و تقدیر است. 5    

هارت  با ابراز نظر ذیل به گزارشش خاتمه می دهد:

 این حکایت، که مسلّماً قسمت هایی از آن  اغراق آمیز و نادرست است، و همچنین اشارات  دیگری  که در مطبوعات ایران  به سیاست دولت  برای اسکان  عشایر  شده است، من  را بر آن داشت که طیّ  نامه ای رسمی  به وزارت خارجه ی ایران در بارۀ  تلاش هایی  که برای اجرای  این سیاست صورت گرفته، سئوال کنم. در پاسخ به من  گفته اند که آمار و ارقام  دقیق  آن را از  وزارت داخله می پرسند و  درموقع  مقتضی  به سفارت  اطّلاع  می دهند.منبع دیگری  برای کسب  این آمار و ارقام  نمی شناسم . این آمار و ارقام مسلّماً در تخمین موفقیت  آنچه که غالباً « سیاست  شاه  در قبال  عشایر »  نام گرفته است، بسیار جالب  توجّه  و مفید  خواهد بود.

در پاسخ به نامۀ هارت ، محمّد شایسته ، مدیر ادارۀ اروپا و آمریکای وزارت  خارجه،  نامه ای  ارسال  کرد که  هیچ  آمار و ارقامی   در بارۀ جابجایی  عشایر و خانواده هایشان  در آن نیامده بود.6 (1 )  

◀سیف پور فاطمی«  مبارزه رژیم با سران عشایر»   اینگونه شرح داده  است:  یکی ازمشکلات  رضا شاه  و اطرافیانش  این بود  که با کمال  تآسّف  نتوانسته موقعیّت جغرافیائی و تاریخ  ایران را در نظر گرفته  و از روی آن نقشه  و برنامه ی صحیح پیاده بکنند.

تشکیلات جغرافیائی و تاریخی  ایران   در طول قرنهای  متمادی عبارت از این بوده است که چندین  ملّت و گروه از رود سیحون  و جیحون تا مدیترانه  یک کشور دارای  یک آرمان  تحت  لوای عدالت  و مدارا  و مروّت بوجود آورده و عادات و مذاهب  و معتقدات  هرقوم  و گروه  را محترم  بشمارند و این رویّه تا آمدن اسکندربه ایران و بعدها  در زمان  ساسانیان  معمول  و متداول  بود. غوغا وهجوم  عربها  خواست این قاعده را برهم زند و ایران را مانند کشورهای مصرو شمال آفریقا و شام و فلسطین  تبدیل به جامعۀ عربی بسازد ، ولی تمدّن و فرهنگ و آداب ایرانی که بر عربها غلبه  داشت تا اندازه ای عرب را در ایران ادغام کرد و ایرانیان زبان مخصوص ومذهب متفاوت بوجود آورده و کلیۀ  آداب و سنن خود را حفظ  کرد و رادمردانی مانند  رودکی و دقیقی و فردوسی و سعدی و حافظ با آثارخود فرهنگ را زنده کرده و زبان و تاریخ ایران را احیا کردند وباز مردم  و گروههای مختلف ازساحل سیحون و جیحون  و از قلب  هندوستان  تا دجله  و فرات بسنن ملّی خود افتحارمی کردند و سلاطین  ترک نژاد  نسب خود را به کیقباد وکیخسرو رسانیده و خلفای عرب در زیرشمشیر و لوای ابومسلم و حسین ابن طاهرذوالیمینین و آل بویه و حُسن  ادارۀ  برامکه  حکومت می کردند. سلطان محمود افتخار   داشت که فردوسی داستان سلم وتور و فریدون و رستم و ایرج و افراسیاب و ضحّاک را بسراید…

این آرمان ایرانی بودن و فرهنگی که زائیدۀ برادری وبرابری بشر وانسانیت وآدم دوستی و وطنخواهی  بود و عید نوروز وعید مهرگان و شاهنامه و افکارعرفانی مولوی و سعدی و حافظ و صدها شاعر و گویندۀ ایرانی پشتیبان آن بود ایران را یکپارچه  نگهداشته  و کمک  کرد که  در برابر سیل سه هجوم  مختلف مغولها مقاومت  کرده و وزرای فاضل  و دانشمند ایرانی  توانستند مغولانی نظیر شاهرخ و هلاکو و تیمور والغ بیک  را رام و تا اندازه ای به تمدّن و شهرنشینی  و حکومت آشنا سازند.

 این آرمان وعقیده و فرهنگ ایرانی و مذهب  شیعه  باعث  شد که سلاطین  صفویه درمقابل تهاجم  پایداری کرده  و دشمنان  ایران ، سلاطین  آل عثمان به زبان فارسی افتخار کرده و آن را در کشور  خود برقرار سازند و حتّی سلاطین مغول هندوستان زبان فارسی را زبان رسمی کشور قرار داده با استفاده از نبوغ  ایرانی آثار جاودانی چون تاج  محل د رکشور خود بوجود بیاورند..

بنابراین فکراینکه در ایران ( که یک قسمت مهمّ  مردمش صحرا نشین ولی  دارای بهترین احساسات  ایراندوستی و وطن پرستی هستند ولی گروهی فارسی  را با لهجۀ ترکی آذری صحبت می کنند و ترکمن ها طرز زندگانیشان  با تهرانی ها  فرق دارد یا کردها  مانند مردم اصفهان  و شیراز زندگانی نمی کنند)  باید یک سیستم زندگانی تحت امرحکومت مرکزی تهران بوجود آورد و هیچ  توجّه به خاصیت اقلیمی و جغرافیائی و زندگانی مردم نکرد فکر غلطی بود.

  اتّحاد کشور با دستورات یکنواخت و زندگانی یک جور بوجود نمی آید . اتّحاد کشوراوّل در پرتو  آرمان و امید و آرزوهائی که بر روی آزادی و مساوات در مقابل قانون واحترام حقوق و حدود افراد  و جوامع  و آزادی عقیده و احترام به مذهب و سنن گروههای مختلف ایجاد می گردد. سپس درپرتو  معارف و کمک به  زراعت  و تجارت و ایجاد مؤسّساتی  که یار شاطرنه بار خاطر مردم باشند تقویت می شود. صحرا نشین که دو هزار سال گوسپندان خود را در تابستان در دامنۀ کوههای بلند و در زمستان  در زمینهای نزدیک خلیج فارس چرانده و تمام عمردر زیرآسمان شفاّف وستارۀ درخشان وماه تابان  خوابیده و از تماشای آن آثارطبیعی لذّت روحی و جسمی برده اند با امرتهران ، ده یا شهرنشین  نخواهد شد. کلاه و لباس اورا هم نمی توان عوض کرد زیرا اوبه آزادی و استقلال فردی خود بیشترازهرچیزی اهمیت می دهد وحاضرنیست که خود وخانوده اش را اسیر مأمور نظامی و امنیه و مالیه کرده و دریک محوطۀ  پنجاه متری در زیرسقف عمارتهای بی اساس تابستان و زمستان خودرا بگذراند و حشم و رمه  خود را برباد داده  و سپس در شهرها  به گدائی یا عملگی زندگانی بگذاراند.

رژیم پهلوی با تصمیمی بی مطالعه و جاهلانه به اسکان ایلات یکی ازبزرگترین خطاها را مرتکب  شده و پس از خرج  میلیونها  تومان  و از میان  بردن  هزاران  سر باز  و تفنگداران  ایل  امروز پس از شصت سال در زندگانی ایلات  هیچ فرقی دیده نمی شود، جزآنکه قسمتی ازحشم  آنها از میان رفته و کشور امروز مجبوراست گوشت و پنیرو کره و شیرخشک از کشورهای دیگر وارد بکند. در صورتیکه  پنجاه سال پیش نه فقط مصرف کشور تأمین  می شد  بلکه  مقدار زیادی بنواحی خلیج فارس وعربستان و عراق و روسیه  صادرمی شد.

 تفریباً یک سوّم جمعیت ایران درآنموقع صحرا نشین واین افراد همیشه بهترین حافظ ومدافع کشور  درمقابل بیگانگان بودند. درقسمت کمک به اقتصاد کشورسالیانه میلیونها تومان ازفروش حشم و گوشت و ماست و پنیر و کره و روغن و پشم وقالی وگلیم وجاجیم عاید می شد.

جغرافیای ایلاتی  درایران  شامل کلیۀ کشورمیشود:  از شمال تا جنوب از شرق تا مغرب. آذربایجان کردستان، کرمانشاهان ، مازندران ، خراسان ، لرستان، بختیاری ، فارس ، بلوچستان و کرمان در فلاتهای مرتفع ، درکوهستانها، دره ها ، در حاشیۀ  کویر، در کناربحرخزر و خلیج فارس همه جا با افراد ایلات مختلف ایران روبرو می شویم. از زمان سیروس تا به امروزتاریخ ایران با زندگانی ایلات  سروکار داشته است. بویراحمدیها در331 قبل از میلاد  مسیح درتنگۀ مرادی جلو قشون اسکندر را گرفتند.

درسال 1310 هم سرلشگر حبیسب الله خان شیبانی درهمان تنگه گرفتار سواران بویراحمدی شده واگر کمک صولت الدوله و ناصرخان نرسیده بود کلّیۀ  پنج هزار نفر سربازان  در آن تنگه نابود  می شدند.

بیشتر از سلاطین ایران از ایلات بودند و درتمام جنگها از زمان سیروس تا قیام  مشروطیت وامروز  در جنگ علیۀ عراق پیشمرگان کرد و عرب و لراز خود دلاوریها نشان داده و بسیاری  از آنها  جانشان را فدای کشور کردند.

 پس از انقلاب  مشروطیت  و فتح تهران  بدست بخیتاریها ، عدّه ای  از جوانان ایلات مخصوصاً بختیاریها و کردها  و قشقائی ها  و بلوچها به نمایندگی مجلس انتخاب شده و صمصام السلطنه رئیس  ایل بخیتیاری چند مرتبه  نخست وزیرشد و افرادی مانند  سردار محتشم  و امیر محتشم و امیر مفخّم  وسردارظفر بختیاری  به حکومت اصفهان  و یزد  و کرمان  منصوب  و رؤسای کردها مانند آصف  و سالار سعید و زنگنه به نمایندگی مجلس رسیدند  و عدّۀ زیادی از جوانان  ایلات مختلف در تهران و مختار بودند. منتها همیشه  در موقع جنگ عدّه ای  تفنگدار برای  کمک  بدولت اعزام می داشتند و سالیانه  یکی از خانها که از طرف دولت  برای حکومت ایل  معیّن می شد، مالیات  ایل  را جمع کرده و تحویل مأمورین مالیه می داد.

1 – خان و کلانتران – این دسته گذشته ازحشم و اغنام  دارای  دهات  و زمین  و مستغلات در منطقه  ایل و در شهرهای نزدیک مانند  تبریز و اصفهان  و سنندج  و کرمانشاه  و شیراز و مشهد و بروجرد و خرم آباد و اهواز بودند. اغلب خان ها و خانزادگان در تهران و شهرها  ساکن  و در کارهای  دولتی و اجتماعی وتجارتی شرکت  داشتند.  تا دورۀ هشتم مجلس عده ای از ترکمن و کردستان و لرستان و بختیاری و قشقائی در مجلس به نمایندگی ایل با شهرهای نزدیک به ییلاق و قشلاق انجام وظیفه  می کردند .  بعد از دورۀ هشتم رضا شاه اجازه  نمی داد  که کسی از میان ایلات انتخاب شود.  ولی پس از سوّم شهریور ورق برگشت و در دورۀ چهاردهم امیر جنگ  و احمد  قلی صمصام  از بختیاری ، صدر قاضی و آصف و سنندجی از کردستان محمد حسین خان قشقائی از فیروزآباد  و ذوالفقاریها از زنجان ، محمد  آخوند از ترکمن  صحرا ، ریگی  از بلوچستان ، ظفر السلطان از بروجرد  و لرستان  به مجلس  راه یافتند. این افراد عموماً  تحصیل کرده و وطن پرست و خدمتگزار و مورد احترام همه بودند. علاوه  بر مجلس ، پس از سوم  شهریور مرتضی قلی  خان به حکومت بختیاری ، جهانشاه پسرش به حکومت  کرمانشاه و کرمان، هرمزاحمدی  به حکومت  بروجرد،  امیر حسینخان  پسر سردار ظفر به معاونت  نخست وزیرو وزیر مشاور اشتغال داشتند و بالاخره محمّد رضا شاه  در ازدواج دوّم ثریّا  اسفندیاری  دختریکی ازخانهای بختیاری را به همسری انتخاب نمود و بعد او را  طلاق داده و با فرح دیبا ازدواج کرد.

ناصرخان قشقائی چندین سال سناتور و مشاور دکتر مصدّق و برادرانش خسرو خان و محمّد حسین خان نمایندۀ  مجلس و عناصر فعّال خدمتگزار کشور بودند و خسرو خان و دکتر عبدالله  پسرناصر خان  جانشان را در راه مبارزه فدا کردند.

     2 –  کدخدایان و ریش سفیدان ایل –  این گروه  بعد از خانها مسئول  کارهای ایل و هر یک دارای مقداری  حشم و کارشان  دامپروری  و قالی و گلیم  و جاجیم  بافی می باشد و سالیانه مالیاتی به خان  می پردازند.  بیشتر این گروه همراه  ایلخانی ایل  و در کارهای  مشاور و مجری  اوامرهستند.

3 –  افراد ایل –  این گروه  که شامل  نود در صد  ایل هستند  مسئول  دامپروری  و امنیت و پاسبانی  دستگاه خانها هستند یا دردهاتشان بکار زراعت و جمع آوری محصول مشغول می باشند  یا درخدمت  نظام کشوربا شرکت نفت یا سایر مؤسّسات بکار مشغول هستند. قبل از دورۀ  سلطنت رضا شاه عدّه ای از افراد  شغلشان راهزنی یا غارت دهات  بود.  بعدها  بیشتر وارد قشون در شهرها مشغول کسب و زراعت شدند. امروزهم پاسدار و سرحدّ دارهای محلّی در خوزستان  و لرستان  و کردستان  و فارس  و اصفهان  بیشترافراد  ایل  هستند.

 تا قبل از دورۀ رضا شاه خانهای بختیاری وکرد و قشقائی و سایرایلات از طرف دولت به حکومت  ایل  وشهرها انتخاب می شدند.  بختیاری های  پس ازاستقرارمشروطیت  تا سال  1922 هر سال در اصفهان در باغ  امیرمجاهد بختیاری جرگه ای کرده و حکومت های اصفهان و بختیاری  ویزد و ملایر  و کرمان و اراک  را بین خود تقسیم کرده و سپس  از دولت می خواستند  که احکام  رسمی  برای آنان  صادر کند.

 سایرایلات لرها و قشقائی و کرد هم همیشه بوسیله رؤساء و خانهایشان اداره می شدند.  از سال 1305  به بعد رضا شاه  شروع  کرد بتدریج بساط  خانها را  برچیند. ابتدا سرلشگر احمد آقا ( سپهدار امیر احمدی )  و سرتیپ شاه  بختی  خلع سلاح الوار  را شروع  کرده و پس از جنگهای متمادی و تسلیم  سران الوار و تأمین  آنها از  طرف  احمد آقا با وضع  ننگینی کلیۀ  سران و خانهای ایل درحالی که میهمان فرمانده لشکر بودند به قتل  رسیدند و  این عمل  چندین سال  جنگ و خونریزی  را در لرستان  ادامه داد.

سپس به سروقت خزعل در خوزستان رفت و بطوریکه در گفتار دیگری  دیدیم  بدستیاری انگلیسها خزعل را هم  از میان  برده و خوزستان  تحت حکومت دولت مرکزی  قرار گرفت.

در کردستان هم پس از چندین سال دولت توانست نفوذ خان ها را از میان  ببرد  ولی هیچگاه  قدرت  حکومت مرکزی مانند سایرنقاط کشور متمرکز  نشده  است.  در جنگ  عراق  لرها و کردها و عربهای خوزستان فداکاری و جانفشانی بی نظیر  از خود نشان  دادند.

خوانین بختیاری و قشقایی در خوزستان  دارای تموّل و درآمد  زیاد بودند  در منطقه ی نفوذ خود دستگاه  مجلّل و مفصّلی برپا  کرده  و از حیث  قدرت و جاه  و جلال  از سلاطین  قاجاریه  درتهران دست کمی نداشتند و گاهی این قدرت بقدری زیاد میشد که موجب ترس شاه وقت شده  و با حیله و دسیسه   رئیس  مقتدر ایل  را به قتل می رساند یا در تهران تحت نظرنگاه  می داشتند .  به امر ناصرالدین شاه ، ظلّ السلطان حسینقلی خان رئیس ایل بختیاری و برادرش را دراصفهان به قتل رساندند ومرتضی  قلیخان بختیاری نوادۀ حسینقلی خان تا مرگ  ناصرالدین شاه در تهران جزو ملتزمین  و ازآجودانهای شاه بود.

 هنگام  مشکلات  حکومت  مرکزی ، همیشه  ایلات  با اعزام  تفنگدار  وومبارزه  با دشمنان  داخلی و خارجی  حکومت  مرکزی را یاری  می دادند. ایلات ایران  در جنگهای  آغا محمّد خان  و فتحعلی شاه   با روسها  و در فتح  هرات رل بزرگی  بازی کردند.

بختیار یها عامل بزرگ خلع محمّد علی شاه و دفاع کشور در مقابل  سالارالدوله  و شعاع السلطنه  بودند .  قشقائی ها هنگام جنگ بین الملل مدّتها درمقابل  قشون مهاجم انگلیس مقاومت  کرده و نگذاشتند که فارس را اشغال بکنند.  ایلخانی بختیاری در تابستان در چقاخور که یک مرتع بسیاروسیع که در یکصد میل  اصفهان واقع بود خیمه و خرگاه خود را  برپا کرده  و بامور ایل و کارهای املاک  خود رسیدگی می کردند.

مکرّر من در چقا خوربه ملاقات مرتضی قلیخان ایلخانی وقت رفته و از میهمان  نوازی و محبّتهای او بهره مند می شدم. خود خان درچادربسیاربزرگی که در وسط صدها  خیمه  و خرگاه  قرار داشت همه روزه جلوس می کرد.  در اطراف چادرعدّه ای صندلی قرارگرفته و دروسط قالی های زیبای بختیاری  گسترده و خان در صدر مجلس و میهمانها  در اطراف  او می نشستند. پهلوی خان روی زمین یک نفر  منشی  با کاغذ  و قلمدان نشسته و او امر خان را ثبت می کرد.

در اطراف چادرخان چادرهای خواب او ومنزل قراولان  و فرّاشان و منشیها ،  مأمورین مالیه  و غیره برپا  بود.  کمی  دورتر سراپرده ی خانواده  خان و  میهمانان و آشپزخانه و چادرکلفت ها و آشپزها وسایر کارکنان اندرون  دیده  می شد.

بی بی  ماه بیگم زن مرتضی قلیخان دارای  آشپز خانه و فراشخانه و منشی و قراول  جداگانه  بود.

 در دستگاه ایلخانی بختیاری سازمانهائی ازقبیل قراولان مخصوص ،  منشی و پیشکار، تفنگدارباشی ، مأمورین وصول مالیات، میرآخورها،  اسلحه دارباشی ، تحویلدار ، محاسبین و مأمورین  سربازگیری  وجود داشت.

کلیۀ این افراد  از محلّ  درآمد حکومتی خان بهره  مند می شدند. ایلخانی از حشم و دهات ، عبورگله و گوسفند هنگام  بهار و پائیزمالیات و باج راه می گرفت. کلّیۀ دعاوی حقوقی و جزائی ومجازات  و تنبیه گناهکاران درمحضر خان  به نمایندگانش حلّ  و فصل می شد  و پس  ازصدور حکم معمولاً برنده  دعوا صدی  پنج”  حق الحکومه” می پرداخت.

 ایلخانی معمولاً مبلغ  کمی از این مالیات  را به تهران  می فرستاد و مابقی  آن خرج دستگاه عریض و طویل او می شد. در دورۀ رضا شاه ، وزارت کشور حقوقی  برای ایلخانی و ایل بیگی  معیّن  کرده بود. ولی کفاف کی دهد این باده ها به مستی  ما.  هر که دربختیاری حکومت داشت کما  فی السلابق ازمحلّ جرائم، مداخل  بهره  کافی برمی گرفت.

 خانهای بختیاری وقشقائی و کرد عموماً متموّل و دارای دهات ومستغلات زیاد بودند. صمصام السطنته  و مرتضی قلیخان پسرش علاوه بردهات چهارمحال بختیاری  و خوزستان و خمین و کمره، قسمت  مهمّ  خیابان اسلامبول  و فردوسی را در تهران  مالک  بودند.

سردار اسعد و امیر مجاهد  و سردار فاتح و بی بی مریم و سردارجنگ  و سردار اشجع  و سایر خانها  دارای املاک واموال  زیاد در اصفهان و بختیاری بودند و بعلاوه خانهای بختیاری  مالک سه در صد  سهام  شرکت  نفت  جنوب  و از این  رو عایدات  خوبی سالانه  بر می داشتند.

  ایلات  ایران  علاوه برعادات و رسوم قبیله کلیۀ سنن و آداب ملّی ایرا ن مانند نوروز و جشن مهرگان،  چهارشنبه سوری و غیره را بهتر از شهریها برگزار می کردند. صفات میهمان  نوازی ، جوانمردی و حمایت از ضعیف  که یادگاری از یاران قدیم بود درمیان  ایلات باکمال دقّت و اشتیاق معمول و متداول  بود. بسا اتّفاق می افتاد که هنگام شب بر در چادر خانوادۀ فقیری توقّف می گردید با کمال  مهربانی از شما  پذیرائی  کرده و هنگام  جدائی اگرخواستید پولی به آنها بدهید آن را یکنوع  توهین تلقّی می کردند. درمیان ایلات شاهنامه فردوسی مهمترین کتاب بود. کمترچادر یا خانواده ای را بدون کتاب  شاهنامه می بینید. هنگام شب یکنفرنقّال درچادرعمومی  برای مستمعینش با لحن و صدای مخصوص  اشعارشاهنامه را قرا ئت می کرد و دیگران  با دّقت گوش می دادند.درقهوه  خانه ها و کلّیۀ مجامع  عمومی خواندن شاهنامه جزو وظایف نقّالان و درویشان بود.

وقتی درچهار محال بختیاری یا قشقائی هر وقت از میزبان کتاب می خواستید  کتاب شاهنامه اوّلین  کتابی بود که به شما می دادند . هنگام جنگ و حمله  تفنگداران بختیاری و قشقائی و بویراحمدی به آواز  بلند  اشعارحماسه شاهنامه را خوانده  و رفقا را به حمله تشویق  می کردند. 

◀سیاست  فشار  رضا شاه  و غائلۀ 1308

 سیاستهای فشارو حکومتهای نظامی در برخی از شهر ها  و در میان بعضی از طوایف ایلات موجب شد که در سال 1308 یک مرتبه از قشقائی ، بویر احمدی، ممسنی ، بختیاری چهار لنگ و هفت لنک و لرستان زمزمه ی مخالفت با رژیم رضا شاه شروع شود. تا مستوفی الممالک در رأس کار بود روی ارادت و اعتمادی که رؤسای ایل قشقائی و بختیاری به او داشتند همیشه راه مذاکره ومسالمت  و سازش  باز بود و ایلات هم بطرزکج دار و مریز با حکومت  کنار  می آمدند ولی پس از  کناره گیری مستوفی  که قدرت  بدست  تیمور تاش و نظامی ها افتاد،  یک مرتبه رشته  از کف  مأمورین  بیرون رفته  و در سرتاسر جنوب و مغرب کشور آتش طغیان  و شورش  بلند شد. در جنوب  قشقائی ها و بویر احمدی ها و ممسّنی ها شروع به طغیان کرده و با عدّه ای نزدیک پنج هزارنفرشهر شیراز را محاصره کردند. با آنکه درآن موقع  چهار نفر افسرارشد شاه بختی ، زاهدی، محمّد حسین میرزای فیروز، ابوالحسن خان زند با عدّۀ زیادی سربازدر شیراز بودند کاملاً درمحاصره قرارگرفته و راه آذوقه وخوراک مردم مسدود گردید و دولت در تهران به هیچوجه وسیله ای برای کمک  به شیرازنداشت. این بود که رضا شاه ،  صولت الدوله و ناصرخان را که هردو در زندان بودند از زندان بیرون آورده و ازآنها تقاضای کمک کرد. پدر و پسربه فارس رفتند وشاه کلّیۀ مأمورین  صارم الدوله والی فارس وافسران ارشد را احضارکرد. صارم الدوله چندی درحبس شهربانی بود وباپرداخت مبلغ زیادی از قید آزاد شد. سرتیپ محمّد حسین فیروز و سرتیپ فضل الله  خان زاهدی  را محاکمه و فیروز را از قشون خارج و چون بیگناه بود پس از چندی  از زندان  آزاد شد. ولی زاهدی  محکوم  به حبس ابد شد.

 بطوری که  فیروز  برای من نقل  کرد: 

 چند شب پس از مراجعت  از شیراز  یک شب  یدالله خان پیش خدمت رضا شاه  به منزل  او که جنب  قصرسلطنتی بود آمده و اظهار می دارد اعلیحضرت احضار فرمودند فیروز فوراً لباس نظام برتن  کرده و با عجله به قصر مرمر می آید . شاه در وسط  باغ  کنار درخت چناری ایستاده  و تا فیروز می رسد با مهربانی ازاو می پرسید. در فارس چه خبر است، انگلیسها چه رلی در این ماجرا دارند؟  فیروز در جواب می گوید که بیشترمشکلات درنتیجۀ حکومت نظامی  در ممسّنی  و بر داشتن صولت الدوله ازریاست  ایل قشقائی است.  بعلاوه  مأمورین  نظامی با عادات و سنن  قبایل  آشنا نیستند و بعضی از آنها هم متعدّی هستند و متأسّفانه لشکر فارس  در ادارۀ  ایلات  دخالتی  نداشته ومأمورین  مستقیماً  از طرف وزارت  جنگ  کشورانتخاب می شوند . شاه در جواب می گوید  بیعرضگی شما هاست.

سپس موضوع  را عوض کرده و می گوید  ازعمو اوغلی  چه خبر داری؟ فیروز ملتفت  سئوال نمی شود می گوید: قربان سرتیپ ناصرالدوله  مأمورکرمان  شده و چاکر خبری ازو ندارم. شاه حرفش را قطع  کرده می گوید : مقصودم  احمد میرزا  است  از او  چه خبر ؟ فیروز یکّه خورده و اظهار می دارد:« قربان از زمانی که او از ایران  رفت  من هیچگونه  خبر و ارتباطی  با  او نداشته و ندارم». شاه  او را مرخص کرده و فردا او را توقیف و محاکمه می کند وهنگامی که از زندان  بیرون آمد همیشه  تحت نظر بود.

سرتیپ فضل الله خان زاهدی  را از قشون  اخراج  و به حبس  ابد محکوم کردند ولی بعدها مورد عفو  واقع شد تا سوّم شهریور در تهران  نمایندگی اتومبیل ” فورد”  را داشت  و بعد بطوریکه خواهیم  دید رل مهمّی در سیاست ایران بازی کرد. در لرستان ، الوار ، شهرهای بروجرد و خرم  آباد  را محاصره  کرده و سرلشگر احمد آقا  که بنام ” قصاب  لرستان”  معروف  شده بود باز مأمور قلع و قمع یاغیان شد.  الوار او را هم  محاصره  کرده و بالاخره دولت شاه  بختی  را به کمک  فرستاده و با انداختن  اختلاف بین سران ایل و جلب  عدّه ای  از آنها مخصوصاً سردار رشید و تأمین  و وعده وعید توانستند  شهرهای بروجرد  و خرّم آباد  را از محاصره  نجات داده و سپس سرلشکراحمد آقا با سران ایل به قرآن  سوگند خورد و آنان را تأمین کامل داد و سرداررشید و همرانش را دستگیر بدون محاکمه اعدام کرد.( مخبر السلطنه هدایت  در خاطرات و خطرات  می نویسد :  سپهبد  احمدی قرآن را مهر کرده بود  تأمین  داده بود  سران الوارنزد او آمده بودند ، همه را بدار زدند.)

آدمکشی و خوریزی در لرستان بقدری شدید بود  که رضا شاه ” احمد قصاب ”  را احضار و دستور  داد که  بعد از لرستان هیچگونه  مقام فرماندهی به او رجوع  نشود. چندی بعد  او را بدرجۀ  سپهبدی  ارتقاء  و مأمور ” پرورش  اسب و دام  داری کرد.

 سپهبد شاه بختی  می گفت  که احمد آقا  تمام دارائی خوانین لرستان را مصادره کرد و رضا شاه  به شاه بختی دستور می دهد که صورتی از مأخوذی و مصادره و غارت اموال خوانین تهیّه  کند.  پس از آن که شاه بختی صورت را برای  دفتر مخصوص می فرستد ، احمدی مجبور می شود پول  نقد و طلا ها  و جواهرات  مصادره  از لرستان  را تحویل  شاه  بدهد.  با وصف این در سوّم  شهریوراحمدی  یکی از متمولین تهران بود و روز نامه ها تعداد  مغازه  و خانه و مستقلات  او را از  روی تعداد کنتور برق نزدیک به هزار دستگاه صورت دادند.(2 )  

◀علل اینکه رضا خان  بعد   از فاجعۀ لرستان به  امیر احمدی ” احمد قصّاب ”  غضب می کند حسین مکّی در کتاب خاطرات خود  اینگونه آورده است :

در دورۀ پانزدهم دومرتبه سپهبد امیر‌احمدی به سمت وزیر جنگ درکابینه‌های عبدالحسین هژیر و ساعد مراغه‌ای به مجلس معرّفی شده بود. هنگام طرح برنامۀ دولت هژیر نسبت به حکومت اختناق و دیکتاتوری، حایری‌زاده و من مطالب تندی گفته بودیم 

پس آنکه مخالف و موافق در چند جلسه صحبت کردند و دولت هژیر رأی اعتماد گرفت و جلسه خاتمه یافت در سرسرا با سپهبد امیر‌احمدی مواجه شدم و خواست که چند دقیقه با من به طور خصوصیمذاکره کند.

در کناری روی مبل نشستیم. وی گفت: «شما خیال می‌کنید من با حکومت دیکتاتوری موافقم و از دوران گذشته دل خوشی دارم؟! من یکی از هم قسم‌های رضاشاه در ایجاد کودتای 1299 بودم و در ادواری که فرمانده لشکر غرب و لرستان بودم با فداکاری شب و روز خود را صرف امنیت آن خطه کردم. راه خوزستان را از طریق خرم آباد گشوده و امن و عشایر یاغی را سرکوب کردم و همواره مورد تشویق رضاشاه بودم، تا آنکه برای پاره‌ای درخواستهای اداری تقاضا کردم اجازه دهند یکی دو روز به تهران بیایم و شرفیاب شوم. شاه تلگرافی اجازه داد. به محض ورود به تهران و زدودن گرد راه عازم دربار و فوراً به حضور پذیرفته شدم. تقاضاهایی که درباره‌ی لرستان و ارتش داشتم بیان کردم. شاه باکمال مهربانی و عطوفت، هر چه می‌خواستم موافقت می‌کرد. پس از آن که تمام مسائل به نظر ایشان رسید. با اظهار رضایت کامل از خدمات من و وعدۀ اعطای نشان مرا مرخص کرد. هنگامی که می‌خواستم از اطاق دفتر شاه خارج شوم چون رفتار شاه را نسبت به خودم فوق‌العادّه محبت‌آمیز دیدم عرض کردم قربان اجازه می‌فرمائید یکی دو روزی در تهران بمانم و به کارهای خانوادگی رسیدگی کنم؟

در بادی امر شاه گفت نه، وجود شما در لرستان ضروری‌تر است بعداً ممکن است مرخصی به شما داده شود. سپس تأملی کرد و لحظه‌ای ساکت ماند و بعد گفت: مانعی ندارد، دو روزی در تهران بمانید سپس به لرستان بروید.

روز بعد به ملاقات چند نفر از شخصیتها و امرای ارتش منجمله داور وزیر دارایی رفتم. روز دوّم توقّفم درتهران که از بازدید بعضی دوستان، نزدیک غروب به خانه مراجعت کردم که فردا صبح زود به صوب لرستان حرکت کنم اطّلاع یافتم که از دربار چند بار تلفن کرده‌اند که در اوّلین فرصت شرفیاب شوم، امر فوری است.

بلاتأمل راهی دربار شدم و سؤال کردم اعلیحضرت همایونی با من امری داشتند؟ گفتند آری هم اکنون منتظر شماست. به اعلیحضرت خبر دادند و به حضور رفتم.

وقتی وارد دفتر شاه شدم قیافه‌ی شاه به قدری غضبناک و حالت چشمش طوری خشمگین بودکه تا آن ساعت چنان خشم و غضبی ندیده بودم.

شاه از پشت میزش برخاست و هفت‌تیر خود را که روی میز گذارده بود برداشت و به طرف من آمد و بلاتأمل شروع کرد به فحاشی مادر … زن فلان… و دسته‌ی هفت تیر را در دست گرفت و با لولۀ آن محکم به سینۀ من کوفت و می‌گفت همین جا تو را به درک می‌فرستم، حالا به فکر زمینه‌سازی برای خود افتاده‌ای! تو را همین حالا خواهم کشت. 

من همچنان به حالت احترام دست بالا ایستاده و شهادت خود را گفتم. ناگهان به فکرم رسید که علّت بی‌ مهری را بپرسم،‌ عرض کردم حال که باید تصدّق شوم بدانم تقصیرم چیست و چه گناهی از فدوی سر زده است. شاه گفت تقصیرت چیست؟! به فکر زمینه‌سازی افتاده و این طرف آن طرف می‌روی! گفتم از این که تصدّق شوم هیچ حرفی ندارم و خود را فدایی اعلیحضرت همایونی و اعلیحضرت را ولی و پدر و همه چیز خود می‌دانم و هر طور اراده فرموده عمل بفرمائید ولی فدوی کوچکترین تقصیری ندارم و درباره‌ی بازدیدهایی که کرده بودم شرحی بیان کردم. شاه خشمش فرونشست و هفت‌تیر را روی میزش گذاشت و گفت فردا هم دیگر لازم نیست به محل مأموریت خود بروید‌، در تهران بمانید تا تکلیفت را روشن کنم و مرا مرخص کرد.

در حالی که بر اثر ضربات لوله‌ی هفت‌تیر به شدّت سینه‌ام درد می‌کرد به خانه آمدم. چند روزی مطلقاً از خانه خارج نشدم و همواره مترصد بودم که هم اکنون حکم زندانی شدنم صادر خواهد شد. تا یک هفته در نگرانی بسر بردم تا آن که حکمی از ستاد ارتش بدستم رسید که از این تاریخ به سرپرستی ریاست اصلاح‌نژاد اسب ارتش منصوب می‌شوید. قبلاً این پست بدست سروانی اداره میشد به من داده شد و تا شهریور 1320 در این سمت باقی بودم.»

سپهبد امیراحمدی سپس خطاب به من ادامه داد:

«پس بدانید که اگر حکومت دیکتاتوری برای تمام مردم بد است برای امثال من بدتر است زیرا در چنین حکومتی می‌توان با گزارش یک نفر مغرض خانواده‌ای را نابود کرد من هیچ‌گاه موافق با دیکتاتوری نیستم و بیشتر از شما از دیکتاتوری وحشت دارم.»

برای مزید اطّلاع خوانندگان باید یادآور شوم که وقتی در مجلس دوره‌ی پنجم مدرّس و اقلّیت نسبت به اعمال سردار سپه اعتراض کردند و وی به حالت قهر و اعتراض کنار گرفت، همین امیر‌احمدی که فرماندۀ لشکر غرب بود به مجلس تلگرافی مخابره و مجلس را تهدید کرد که اگر سردار سپه از کار کنار برود تهران را اشغال خواهم کرد!

سپهبد امیر‌احمدی در 1269 در تهران متولّد شد، در قزّاقخانه مراحل ترّقی نظامی را طی کرد، در کودتای 1299 متّحد رضاخان بود و پس از کودتا به فرماندهی لشکر غرب منصوب شد. در شهریور 1304 رئیس ژاندارمری شد، در 1308 به سپهبدی رسید. به دنبال خشم رضاشاه از تمامی مناصب نظامیش برکنار شد. علّت واقعی بی‌مهری رضاشاه این بودکه به وی خبر رسیده بودکه امیر‌احمدی در مأموریت‌های جنگی لرستان خزائن بی‌شماری به دست آورده بود و برخلاف امیرلشکر عبدالله خان امیرطهماسبی که تمام دارائی و زر و زیور و نقدینه‌ی اقبال‌السلطنه ماکوئی را در طبق اخلاص قرار داده تقدیم سردار سپه نموده بود، او از تقدیم پیشکشی آن همه جواهرات و اثاثیه‌ی گران‌قیمت به رضاشاه خودداری نموده و آنرا برای خویش اندوخته بود. امیر‌احمدی تا زمان سقوط رضاشاه در شهریور 1320 در ارتش صاحب ‌شغل نظامی نبود. به هیچ وجه او را در مسائل نظامی مداخله نمی‌دادند. در شهریور 1320 رضاشاه او را دعوت به همکاری کرد و از گذشته اظهار ندامت نمود. وی را فرماندار نظامی تهران نمودو در آنروزهای آشفته برقراری امنیت تهران را عهده‌دار گردید. در آذرماه همان سال در ترمیم کابینه‌ی ذکاءالملک فروغی عهده‌ار وزارت کشور شد. در آن ایّام به علّت اشغال ایران از طرف قوای بیگانه کشور از لحاظ خوارو بار در مضیقه‌ی شدید قرار داشت. تلاش امیر‌احمدی برای بهبود وضع نان شهر به جائی نرسید. با سقوط کابینه‌ی فروغی، امیر‌احمدی کنار رفت. در دیماه 1321 در ترمیم کابینه‌ی قوام‌السلطنه وزیر جنگ گردید و در ماجرای 17 آذرماه همان سال که منجر به آتش زدن خانه‌ی قوام‌السلطنه و غارت کردن دکاکین و مغازه‌ها شد، به حکومت نظامی تهران و فرماندهی پادگان مرکز رسید و از ادامه‌ی اغتشاش و هرج و مرج جلوگیری نمود. پس از سقوط قوام‌السلطنه ریاست دولت به عهده‌ی سهیلی قرار گرفت. در تمام مدّت نخست‌وزیری سهیلی وزیر جنگ بود. در کابینه‌های زودگذر ساعد و بیات، صدر،حکیمی سمتی نداشت، امّا در ارتش بازرسی نواحی را داشت. در 1324 براثر پافشاری و استقامت شاه وارد کابینه‌ی قوام‌السلطنه شد و در چهار کابینه‌یاو عضویت داشت، ولی به علّت ناسازگاری با خواسته‌های قوام‌السلطنه که تحریکات شاه عامل ناسازگاریش بود از کابینه اخراج شد و جای خود را به محمود جم داد.

در 1326 در کابینه‌ی حکیم‌الملک وزیر کشور و در کابینه‌ی عبدالحسین هژیر وزیر جنگ و در کابینه‌ی ساعد همچنان وزیر جنگ بود.در 1328 که مجلس سنا تأسیس یافت، بازنشسته شد و مقام سناتور انتصابی گرفت و تا زمان مرگ قریب 16 سال این مقام تشریفاتی را عهده‌دار بود.

در طول حیات خود هشت بار وزیر جنگ، دو مرتبه وزیر کشور، پنج نوبت فرماندار نظامی تهران، دو بار فرماندۀ کلّ ژاندارمری و سال‌ها فرماندۀ لشکر لرستان و آذربایجان بوده است. بعد از شهریور 1320 و وزیدن نسیم آزادی و حلول دموکراسی نسبی، مورد انتقاد مطبوعات قرار گرفت؛ مخصوصاً روزنامه‌هایچپ‌گرا حملات سختی به او نمودند و از قساوت‌ها و آدم‌کشی‌هایش در لرستان داستان‌ها به رشتۀ تحریر درآوردند و از ثروت و املاک و مستغلات او در تهران افسانه‌ها ساختند. امیر‌احمدی در مقام دفاع برآمد. چه در مجلس و چه در مطبوعات به پاسخ‌گوئی برآمد.

امیر‌احمدی در 1344 در اثر ابتلاء به سرطان درگذشت. او یکی از متموّلین درجه‌ی اوّل ایران بود و مستغلات زیادی درتهران داشت. در ورامین املاک مزروعی زیادی داشت. مردی بود کم سواد، متهوّر، جسور، بی‌رحم، قلدر، جدی،‌ وظیفه‌‌شناس و حریص به جمع‌آوری مال و مکنت. می‌گفتند تعداد مستغلّات او درتهران از هزار افزون می‌باشد.غالب مستغلات اطراف چهارراه عزیزخان و حسن‌آبادکه منزلش در آن حوالی قرار داشت، متعلّق به او بود. با مستأجرین خود به خشونت رفتار می‌کرد. شخصاً در مقام تعزیز و تنبیه آنها برمی آمد و برای ازدیاد مال‌ الاجاره متوسّل به دستگاه‌های انتظامی می‌شد.

دراواخر عمر یکی از نویسندگان را برای نوشتن خاطرات خود دعوت کرد. آن نویسنده مدّعی است هزار صفحه از خاطرات وی تدوین نموده و یک نسخه از آن توسّط امیر‌احمدی در زمان حیات به عبّاس مسعودی مدیر وقت روزنامه‌ی اطّلاعات سپرده شده است. به موجب وصیت قرار بود این یادداشت‌ها بعد از مرگ امیر‌‌احمدی منتشر شود. پس از فوت امیر‌احمدی، انتشار یادداشت‌ها در روزنامه‌ی اطّلاعات آغاز شد. در اوّلین قسمت یادداشت‌ها امیر‌احمدی صراحتاً مدّعی شده بود که فقط او بوده که خوزستان را به ایران برگردانده است؛ حتّی نادر شاه هم نتوانسته چنین کاری بکند. یادداشت‌های وی این ادّعا را بیان می‌کرد که اعاده‌ی امنیت در ایران فقط مدیون خدمات اوست. پس از انتشار این قسمت از خاطرات، سر و صداهایی بلند شد. مخصوصاً خانواده‌ی پهلوی مو جب شدند از انتشار بقیۀ خاطرات خودداری شود. امیر‌احمدی در جوانی با دختر سردار عظیم (سرلشکر محمّد توفیقی) ازدواج کرد. حاصل و ثمره‌ی این وصلت چهار پسر و چهار دختر بود که هیچ‌کدام از لحاظ علمی و سیاسی به جائی نرسیدندّ.(3) …

 نشریه انقلاب اسلامی در هجرت شماره ۸۴۰ از ۱۲ تا ۲۶ آبان