◀ توضیحات و مآخذ:
1 – جلال آل احمد « غرب زدگی» – – چاپ اول ۱۳۴۱ – صفحه 4۸
2- دکتر فریدون آدمیت « فکر آزادی و مقدّمَه نهضت مشروطیت » انتشارات سخن -1340 – صص 24 – 23
3 – پیشین – ص 44
4 – پیشین – صص 58 – 57
(5 ) تکمیل همایون: سپهسالار باید در تاریخ باز‌شناسی شود منبع: ماهنامه نسیم بیداری انتشار بیست و سومین شماره
(6) ایرج پارسی نژاد «درآمدی بر تجدد ادبی در ایران» سخنرانی در جلسۀ سخنرانی ماهانۀ نشرفرزان – یکشنبه 22 د یماه 1391– مجله بخارا سال پانزدهم ، شماره 91- بهمن و اسفند 1391 – صص 54 – 50
(7) – ناصر تکمیل همایون « تلاش مصدق در استقرار نظام مشروطیت» – مجلۀ بخارا – شماره 86 ، فروردین و اردیبهشت 1391 – صص 489 – 488
8 – سید جواد طباطبایی، مکتب تبریز و مبانی تجدّد خواهی، انتشارات ستوده،- چاپ اوّل – 1385 -صص 139 – 131
9 – پیشین – صص ۲۰۷-۲۰۶
10 – دکتر کریم مجتهدی « عبّاس میرزا و مسئلۀ تجدّد» اوج نگون بختی ایرانیان با طلوع قرن 19 – سایت : کانون ایرانی پژهشگران فلسفه و حکمت
http://www.iptra.ir/vdcjee8iqu.html
11 – فریده فرهمند زاده :موانع اصلاحات عبّاس میرزا قاجار نایب السلطنه در بخش هاى دربار، سپاه و نهاد دین
12 – محمود پور شالچی قزاق ها ( عصر رضا شاه بر اساس اسناد وزارت خارجه فرانسه )، چاپ اوّل ، تهران : نشر فیروزه ، 1384 – ( صص 396 – 392 )
* ملک تاج خانم( نجم السلطنه) مادر مصدّق، دختر فیروز میرزا نصرت الدوله (اوّل) فرمانفرما پسر شانزدهم عبّاس میرزا- نایب السلطنه- پسر دوّم فتحعلى شاه و عموى ناصرالدین شاه قاجار بود. مادر نجم السلطنه، حاجیه هما، دختر بهمن میرزا ملقّب به بهاءالدوله پسر سى وهفتم فتحعلى شاه بود. .
13 – مهندس مهدی بازرگان « مدافعات» – نهضت آزادی ایران ( خارج از کشور) – 14 اسفند 1356 – صص 40 – 39
◀« سیاست عبّاس میرزا ایجاد وحدت ملّی به شکل مدرن بود »
مسعود لقمان می نویسد: “محمدعلی بهمنی قاجار” از نوادگان عبّاس میرزا و دانش آموختۀ کارشناسی ارشد حقوق بشر دانشگاه تهران است. از ایشان تاکنون مقاله های پرشماری دربارۀ تاریخ و فرهنگ ایران منتشر شده است. وی همچنین دبیر بخش حوزۀ تمدّن ایرانی تارنمای انجمن پژوهشی ایرانشهر است. آنچه در پی می آید، حاصل گپ وگفت بخش ایرانیان روزنامۀ مردم سالاری با وی دربارۀ عبّاس میرزا و دستاوردهای اوست.
– خواهشمندم در آغاز بفرمایید عبّاس میرزا که بود؟
– “عبّاس میرزا”، نایب السلطنه و ولیعهد، فرزند فتحعلی شاه قاجار و آسیه خانم دولّو، در پنجم شهریورماه 1168 خورشیدی، در قصبۀ نوا لاریجان زاده شد و با وجود اینکه پسر ارشد فتحعلی شاه نبود، به وصیّت آقامحمدخان به دلیل اینکه مادرش از طایفه دولّو قاجار بود، به ولایتعهدی انتخاب شد.
عبّاس میرزا فرمانده جنگ های ایران و روس نیز بود. جنگ هایی که منجر به بستن دو پیمان گلستان و ترکمانچای و تجزیه بخش های بزرگی از ایران شد.
– درباره این جنگ ها بگویید.
– عبّاس میرزا، سال ها فرمانفرمای آذربایجان بود و فرماندهی قشون ایران در سال های 1218 تا 1228 قمری در جنگ های ایران و روس را نیز بر عهده داشت. در این جنگ های 10 ساله در نبردهای نظامی مهمی چون جنگ اوچ کلیسا پیروز شد و توانست بارها مناطقی از ایران همچون ایروان، قره باغ، گنجه و شیروان را از روس ها پس بگیرد، ولی سرانجام از آنان به ویژه در نبرد سرنوشت ساز اصلاندوز شکست خورد. این شکست آنچنان سنگین بود که پس از آن، ایران مجبور به پذیرش پیمان گلستان شد. پیمانی که بر اساس آن قره باغ، باکو، شیروان، داغستان و گرجستان و… از ایران تجزیه گردید.
عبّاس میرزا پس از پیمان گلستان، درگیر جنگ با عثمانیان شد که در این نبرد پیروز شد و سپاه عثمانی را درهم کوفت. سپس در شرایطی که قشون جدیدی بر اساس الگوهای اروپایی برای ایران ایجاد کرده بود، برای بازپس گیری سرزمین های از دست رفته ایران اقدام کرد. در این جنگ ها که به دوره دوم جنگ های ایران و روس معروف است، ایران در مراحل ابتدایی به پیروزی های بزرگی دست یافت، ولی با رسیدن قشون روسیه به فرماندهی “پاسکویچ”، ایران شکست خورد و حتّی تبریز نیز سقوط کرد. به دنبال این نبردها، ایران به پیمان ترکمانچای تن داد که بر اساس آن افزون بر تجزیه ایروان، نخجوان، اردوباد و تالش از میهنمان، دولت ایران، کاپیتولاسیون در مورد اتباع روسیه را نیز پذیرفت.
– پس از پایان نبردهای ایران و روس، آیا عباس میرزا در جنگ های دیگری نیز شرکت جست؟
عباس میرزا در سال های پایانی زندگیش به فرمانفرمایی خراسان انتخاب شد و برای نخستین بار پس از کشته شدن نادر شاه، یعنی پس از 90 سال، حاکمیت دولت ایران بر خراسان مرکزی و باختری را به طور کامل تأمین کرد. وی همچنین با لشگرکشی به هرات تلاش کرد تا حاکمیت دیرین ایران بر این شهر را نیز اعمال کند، اما اجل به وی مهلت نداد. بیماری اش شدّت گرفت و وی را وادار به بازگشت به مشهد کرد و سرانجام نیز در سن 44 سالگی با زندگی بدرود گفت.
تاریخ درگذشت عباس میرزا، سوم آبان ماه 1212 خورشیدی است. آرامگاه وی در صحن توسی امام رضا (ع) بود که در سفر اخیرم به مشهد اثری از آن نیافتم. البته گویا سنگ قبر آن را به موزه آستان قدس رضوی منتقل کرده اند. اینکه اینچنین، آرامگاه آنانی که دل در گرو سربلندی ایران داشتند، ناپدید شود، امر بسیار ناخوشایندی است، اما از آنجا که آرامگاه سرداران ایران، نه خاک بلکه قلب ایرانیان است، از این باب، مسئله چندان مهم جلوه نمی کند.
به هر روی با درگذشت عبّاس میرزا، برنامه دولت ایران برای دستیابی به سرحدّات خاوری تاریخی ایران ناتمام ماند.
– سنتی که عبّاس میرزا در ایران پایه ریخت، چه بود و چه دستاوردهایی برای ایرانیان داشت؟
– دستاوردهای عبّاس میرزا از دو جنبه قابل بررسی است; نخست به عنوان یک فرمانروای سنتی مانند شاه اسماعیل، شاه تهماسب، شاه عبّاس، نادر شاه و دیگران. وی در این راستا تلاش کرد با حفاظت از حدود و ثغور ایران و نیز دادگری و آبادانی و همچنین نشر علم و ادب از رویّۀ پادشاهان ساسانی یا برخی سلاطین صفوی پیروی کند، اما اهمیت عبّاس میرزا به این است که وی به نوعی پایه گذار تجّدد در ایران به شمار می آید.
– این تجدد چه ویژگی هایی دارد؟
– تجدد مدنظر عباس میرزا دو خصوصیت عمده دارد.
نخست اینکه وی با بهره از ابزارهای مدرن، ساختار نظامی ایران را از نظر اسلحه و لباس و تدارکات و حتّی آرایش های نظامی، اروپایی کرد. همچنین به جاده سازی و شهرسازی با استفاده از اسلوب های اروپایی همت گماشت، اما مهم ترین اقدامی که عبّاس میرزا در راستای استفاده از ظواهر مدرنیسم و به عبارتی دیگر مدرنیزاسیون ایران انجام داد، آوردن ماشین چاپ به ایران بود که این مهم، منجر به گسترش افکار جدید در ایران شد.
دومین ویژگی این تجدد، این بود که مدرن سازی ایران از جنبه های نظری و بنیادی نیز در دستور کار عبّاس میرزا قرار داشت. وی برای اولین بار دانشجو به اروپا فرستاد. هدیه این دانشجویان برای ایران، فکر آزادی و تجدد بود. برای نمونه هنگامی که “میرزاصالح شیرازی” به انگلستان می رود، می گوید: در اینجا از غل و زنجیر خبری نیست. رعیت آزاد است و امنیت دارد. این افکار بود که تخم آزادی و تجدد را در ایران پاشاند. یا یکی دیگر از این دانشجویان “میرزاجعفرخان مشیرالدوله مهندس باشی” است. این فرد بعدها عمر خود را وقف حفظ تمامیت ارضی ایران کرد و در تمام کمیسیون های مرزی با عثمانی حضور داشت و با سرسختی و علم و استدلال از وجب به وجب آب و خاک ایران از جمله اروندرود و خرّمشهر دفاع کرد. دستاورد بزرگ عبّاس میرزا در راستای مدرن سازی ایران، پرورش چنین بزرگانی بود.
اقدام دیگر عباس میرزا در راستای مدرن سازی ایران، تلاش برای ایجاد دولت منظّم است. تلاشی که به نوعی الگوگیری از پطرکبیر به شمار می آمد. عبّاس میرزا سعی کرد تا قدرت های محلّی را در برابر دولت مرکزی تضعیف و یک حاکمیت واحد بر سرتاسر کشور اعمال کند. این اقدام پایه اساسی تشکیل دولت-ملت مدرن است که بعدها در ایران بدان جامه عمل پو شانده شد.
– آیا می توانید نمونه ای از این کوشش ها را نیز ذکر کنید؟
– بله! مثلا اقدامات عباس میرزا در خراسان نقطۀ اوج چنین سیاستی بود. خود وی در نامه ای به “محمدخان زنگنه”، امیرنظام آذربایجان در این باره می نویسد: “کارهای خراسان که الحمدلله از شفقت خدا، نظم کامل گرفته و کلمۀ واحده شده. دیگر کرد و ترک و عرب و قرایی، لفظش موقوف شد. ما که شکر گزاریم و انشاالله خدا هم زیاد خواهد کرد.” سخنان عبّاس میرزا نشان از سیاست وی برای ایجاد وحدت ملی به شیوه مدرن آن دارد. وحدتی که در پرتو آن همه تعلقات قومی و قبیله ای در برابر تعلق به ملیت ایرانی یعنی همان کلمه واحده مورد نظر عبّاس میرزا، رنگ می بازد.
البته وحدت ملی تنها با اعمال نظم یکسان صورت نمی گیرد، بلکه توسعه نیز دیگر رکن مهم آن است. این مهم نیز از دید عبّاس میرزا پنهان نیست. در همان نامه در ادامه توضیح سیاست های خود در مورد خراسان می گوید: “انشاءالله در نظر است که مرو را آباد کنیم و هزار خانوار مروی مشهد و دوهزار خانوار مروی که در شکیبان هرات سکنا دارند را کوچانده به مرو مأمور کنیم.”
– شیوه عباس میرزا در حکومت چگونه بود؟
– یکی از شیوه های عبّاس میرزا در راستای مدرن سازی ایران، از میان بردن فاصله میان حاکمیت و مردم بود. عبّاس میرزا، شکوه دستگاه سلطنت را در ارعاب مردم نمی دانست، بلکه اقتدار حکومت را در عدم ترس مردم از حاکمان و یکی شدن حکومت و مردم می دانست.
“میرزاحسن خان گرانمایه” از رجال عصر ناصرالدین شاه در نامه ای به “مظفرالدین میرزا”، ولیعهد، در مورد این وجه از سیاست عبّاس میرزا می نویسد: “نایب السلطنه (عبّاس میرزا) طاب ثراه، وقتی که به سمت ولیعهدی به آذربایجان آمد، ملوک طوایف و هر گوشه آذربایجان را پلنگ وحشی و بدوی و باقدرت تصاحب نموده بود. به مرور ایام و تدابیر حکیمانه، آدم های عاقل به دور و بر خود از هر جای ایران تطمیع نموده، جمع کرد. همه آن ها را بر خود رام نمود و اولاد آن ها را شغل و منصب داده، تربیت فرموده و دختر از آن ها برای خود و اولادش گرفته و با همدیگر وصلت نمود و روزبه روز بر عطوفتش افزود و خانه های آن ها مهمان رفت، زن و بچه هایشان را به حضور خود خوانده، انعام و احسان پدرانه درباره آن ها به عمل آورد. حتّی گاهی در ایام شکار و سیاحت سرزده داخل خانه های رعیت شده، لمحه ای نشسته، نان و آب خواست. فرداً فرد از اهل خانه احوال پرسی فرمود. یکی را مادر اسم داد، یکی را خواهر نام گذاشت. بذل و بخشش درباره آن ها از چیت های فرنگی بود.”
این اقدام عبّاس میرزا در حقیقت آن چیزی است که در علوم سیاسی امروز اندیشمندانی همچون میشل فوکو از آن به درونی کردن قدرت یاد کرده اند. یعنی قدرت به جای اینکه از ترس و ارعاب ناشی شود، در مردم درونی شود. عبّاس میرزا اقتدارش را با تسخیر قلب های مردم به دست آورد و از این رو بود که همین مردم به وی در پرداخت غرامت ایران به روسیه یاری کردند و بدین ترتیب آذربایجان از چنگال روسیه تزاری نجات پیدا کرد. عبّاس میرزا اقتدار حکومت را نه در برابر رعیت که در برابر قشون روس و عثمانی و برده فروشان شمال خراسان معنا کرد و با بریدن دست متجاوزان از سر مردم، به حاکمیت آبرو و اعتبار داد.
– هرچند عباس میرزا سردار شکست خورده جنگ های ایران و روس بود، اما از او به نیکی یاد می شود. علت چیست؟
– در این باره ذکر نمونه ای تاریخی جالب توجه است. عباس میرزا دوستی صمیمی به نام “نظرعلی خان” داشت. وی به دختر روستایی ارمنی ای تجاوز کرد. دختر ارمنی نیز به عبّاس میرزا شکایت برد. عبّاس میرزا با وجود دوستی نزدیکی که با نظرعلی خان داشت، دستور محاکمه او را داد و وی را اعدام کرد. عبّاس میرزا بدین ترتیب فروتنی در برابر مردم و اقتدار در برابر متجاوزان به حقوق مردم را در پیش گرفت و به درونی کردن قدرت پرداخت. راز محبوبیت عبّاس میرزا با وجود شکست از روس ها در همین نکته است. او به نمایندگی از ایران و مردم آن با دشمن متجاوز جنگید و چون شکست او به دلیل کمبود فاحش امکانات و مشکلات ساختاری ایران بود، این شکست برای مردمش قابل توجیه بود و با وجود شکست، جاودانه شد.
* منبع: گفت و گو نشریۀ مردمسالاری با “محمدعلی بهمنی قاجار” – « سیاست عبّاس میرزا ایجاد وحدت ملی به شکل مدرن بود » – شماره 2482 – 1389/08/01 –
٭ پی نوشت ها ایرج پارسی نژاد «درآمدی بر تجدد ادبی در ایران»
1 – ایرج پارسی نژاد، روشنگران ایرانی و نقد ادبی، تهران، 1380 ، ص 11
2- Gay, Peter, the Enlightenment: An Interpretation, Wildwood House, 2 vols.
NewYork, 1966 – 69 . p.7
3 Blunt, W.S., Secret of the English Occupation of Egypt, London, 1903. p.82-85
4- محبوبی اردکانی ، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران ، ج 1 ، تهران ، 1370 ، ص 50
5 – فریدون آدمیت، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار ، تهران،
6 – Rypka, Jan, History of Iranian Literature, Holland, 1968. p.369
7 – Browne, Edward B, Press and Poetry in Modern Persia, Cambridge, 1914. p.19
8 – Rypka, Jan, History of Iranian Literature, Holland, 1968. p.324
9 – میرزا فتحعلی آخوندزاده، مکتوبات کما لالدوله، نسخه خطی، کتابخان ه ملی ایران ، شماره 1123 ، ورق 6.
میرزا آقاخان کرمانی، سه مکتوب، نسخۀ خطی، مجموع ه ادوارد براون، کتابخانۀ کمبریج، شماره
L5 (9) 3V, 1688R
10 – ومحمدرضا شفیعی کدکنی، ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران ، 1359 ، ص 35
11 – محمدتقی بهار، «بهار و ادب فارسی » مجلۀ دانشگاه تهران ، 1297 ، ش 3/ ، تهران ، 1351 ص 392
٭ پی نوشت ها دکتر کریم مجتهدی « عبّاس میرزا و مسئله تجدّد»
1 – مهدی بامداد، شرح رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران، زوار، 1357-1347، ج 2، ص 215.
2-
2. P. Am. Jaubert. Voyage en armenie et en perse, prإcإdإ d’une notice sur l’auteur par M. Sإdillot, paris, E. Ducrocq librairie, et إditeur. P.115.
3 – همان ، ص 155.
4 – همان ، ص 151.
5 – همان ، ص 152.
6 – همان .
7 – همان ، صص 99 و 200.
8 – همان ، ص 141.
9 – همان ، ص 313.
10 – اگوست بُن تان، سفرنامه، نامه‌های یک افسر فرانسوی درباره‌ی سفر کوتاهی به ترکیه و ایران در سال 1807 م. ، ترجمه‌ی منصوره نظام مافی (اتحادیه)، تهران، 1354، ص 69.
11 – همان ، ص 73.
12 – همان ، ص 79.
13 –
Jouanin ، برای اطلاعات بیشتر: حسین احمدی. «نقش ژوانن در روابط ایران و فرانسه در دوره‌ی قاجار»، فصلنامه‌ی تاریخ معاصر ایران ، ص 2، ش 5، تهران، بهار 1377.
14.-
Gardan ، او در 11 ژوییه 1776 م. در بندر مارسی متولد شده و در 30 ژانویه 1818، یعنی 9 سال پس از بازگشت از ایران، در منطقه‌ی لنِسل فوت کرده است. در منابع ایرانی دوره‌ی قاجار، همچون مآثرالسلطانیه و ناسخ‌التواریخ اسم او غاردان نوشته شده است.
15 – محمدحسن کاووسی عراقی و حسین احمدی. اسنادی از روابط ایران و فرانسه. (در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار) ، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1376، صص 33-30.
16 – از جمله می‌توان از اثر سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران در دوره‌ی معاصر و از ترجمه‌های عباس اقبال درمورد مأموریت ژنرال گاردان و یادداشتهای ژنرال تره‌زل نام برد. درمورد این کتابها به مأخذ آخر مقاله رجوع شود.
17. J.M. Tancoigne. Attache a la demiere ambassade de france en perse, Paris, Nepveu, 1819, vol.2. p. 79.
18 – همان ، ج 2، ص 163.
19 – همان ، ج 2، ص 164 و 165.
20 – همان ، ج 1، صص 300 و 301.
21 – تره زل، یادداشتهای ژنرال تره‌زل فرستاده‌ی ناپلئون به سمت هند، به اهتمام ژنرال ژ.ب. دوما فرانسوی، ترجمه‌ی عباس اقبال، مطبعه‌ی خورشید، تهران، بی‌تا. (احتمالاً حوالی 10-1309)، ص 82.
22 – این ملاقات موقعی رخ داده است که عباس میرزا از فرانسویان ناامید شده بود.
23 -. Dubaux M. Louis. L’Uniners, Histoire et description de tous les peuples-perse, Fimin didat Freres (ed.), Paris, 1971, p.382.
24 – موریس دوکوتزبو، مسافرت به ایران به معیت سفیرکبیر روسیه در سال 1817 ، ترجمه‌ی محمود هدایت، چاپخانه فردوسی، تهران، 1310، صص 95 و 96.
25 – همان ، ص 106.
26 – منظور ایرانیان است.
27 – سرجان ملکم، تاریخ ایران، هند ، چاپ بمبئی، 1876 م. ص 187.
28- . Jaubert. pp.199-200.
29 – سعید نفیسی در کتاب تاریخ اجتماعی ایران در دوره‌ی معاصر به مقاله خود «جلب، مهاجرین اروپایی در 1242 قمری، اشاره کرده است.
30 – کنت آلفرد گاردان، مأموریت ژنرال گاردان در ایران ، ترجمه‌ی عباس اقبال آشتیانی، انتشارات گزارش فرهنگ و تاریخ ایران، تهران، 1362، صص 43-42.
31 – منظور ایرانیان است.
32 – تانکوانی، ج 1، صص 300 و 301.
33 – Jaubert. p.200.
34 – سرجان ملکم، ص 188.
35 – لفظ سرباز از آن دوره به بعد در زبان فارسی رایج شده است.
36 – سرجان ملکم، ص 188.
٭ پی نوشت ها و ارجاعات از فریده فرهمند زاده :موانع اصلاحات عباس میرزا قاجار نایب السلطنه در بخش هاى دربار، سپاه و نهاد دین
1 – به سال 1211 ق در: لسان الملک سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا پایان
سلطنت فتحعلیشاه)، ج 1، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، 1377 ، ص 85
2 – مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه (تاریخ جنگ های ایران و روس)، به اهتمام غلامحسین
صدری افشار، تهران، انتشارات ابن سینا، 1351 ، ص 128
3 – فلور، ویلم، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران عصر قاجار، ج 2، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران،. انتشارات توس، 1365 ، ص 19
4 – عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1332 – 1215 ق)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، -انتشارات توس ، 1365 ، ص 19
5 – فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران…، ج 2، ص 21
6 – ژوبر، پ. ام، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ترجمه محمود مصاحب ، به تبریز، کتاب فروشی چهر، 1347 – صص 212- 211
-7 حائری، عبدالحسین، رویارویی های اندیشه گران دو رویه تمدن غرب، تهران،
انتشارت امیر کبیر، فروردین 1365 ، ص 307
8 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ص 265
-9 دوگاردان، کنت آلفرد، مأموریت ژنرال گاردان در ایران ، ترجمه عباس اقبال، تهران، انتشار ات نگاه، 1362 ، ص 65 / محبوبی اردکانی ، حسین ، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج 1، تهران، انتشارات انجمن دانشجویان دانشگاه تهران ، تیر 1354 ، ص 57
10 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، صص 95 – 94
-11 محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 54
12 – دنبلی، مآثر سلطانیه، صص 310 و 139
13- همان ، صص 9 – 138
14 – همان، ص 139 و اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیرالتواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا 1259 ق)، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، انتشارات ویسمن، 1370 ، ص 291
15 – حایری، نخستین رویارویی ها…، صص 314 – 313
16 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران، صص 214- 213 و خورموجی، محمد جعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، نشر نی، 1363 ،ص 12
17 – دنبلی، مآثرسلطانیه، 142
18 – محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 55
19 – همان، ص 1 – 130
20 – میرزا صالح شیرازی، گزارش سفر میرزا صالح شیرازی، ویرایش از همایون شهیدی، تهران، انتشارات راه نو، پاییز 1362 ، ص 32 مقدمه و حایری، نخستین رویارویی ها…، ص 312
21 – محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 177
22 – همان،ص 313 – 312
23 – همان، ص 177
34 – همان، ص 186
25 – همان، 151
26 – همان، ص 167
27 – همان، ص 186
28 – همان، ص 123
29 – همان، ص 126
30 – عیسوی، تاریخ اقتصادی – صص 34 – 33
31 – محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی ج 1 – صص 123 – 122
32 – همان.
33 – همان، ص 169
34 – همان، ص 61
35 – سایکس، سر پرسی، تاریخ ایران، ج 2، ترجمه سید محمدتقی فخرداعی گیلانی، نشر دنیای کتاب،
1370 ، ص 452
36 – هدایت، رضاقلی خان، تاریخ روضه الصفای ناصری، ج نهم، به تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر، 1380 ، ص 7582 و گاردان، ماموریت… در ایران، ص 44
37 – هدایت، روضه الصفا، ج نهم، 7582 و گاردان، ماموریت… در ایران، ص 45
38 – همان، صص 52 – 51
39 – دنبلی، مآثر سلطانیه، ص 135
40 – همان – ص 8 – 135 / اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ، ص 291
41 – نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، ج 1، تهران، انتشارات بنیاد، 1368 – ص 112
42 – همان، ص 214
43 – همان، ص 112
44 – همان، ص 217
45 – سایکس، تاریخ ایران، ج 2، ص 453
46 – همان، ص 446
47 – دنبلی، مآثر سلطانیه، ص 133
48 – دوکوتزبوئه، موریس، مسافرت به ایران ، ترجمه محمود هدایت ، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1348 – ص 105
49 – دنبلی، مآثر سلطانیه، ، ص 123 و اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ ، ص 291 و کوتزبوئه، مسافرت به ایران ، ص 105
50 – هدایت، روضه الصفا، ج نهم ، ص 8035 و مالکم ، سرجان ، تاریخ ایران ، ج 2، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، به کوشش مرتضا سیفی تفرشی و ابراهیم زندپور ، تهران ، انتشارات یساولی، “فرهنگسرا”، زمستان 1362 ، ص 580
51 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ص 320
52 – کوتزبوئه، مسافرت به ایران ، ص 105
53 – حایری، نخستین رویارویی ها…، ص 309
54 – دنبلی، مآثر سلطانیه، ص 131
55 – همان، ص 131 به بعد.
56 – محبوبی اردچکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 62
57 – حایری، نخستین رویارویی ها…، ص 306
58 – همان.
59 – گاردان، ماموریت… در ایران، ص
60 – همان، 167
61 – عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران…، ص 22
62 – لرد کرزن خبرنگاری انگلیسی – آغاز سده 19 – است که در زمان ناصرالدین شاه، شش ماه به ایران آمد و کتابی به نام “ایران و مسئله ایران” نگاشت.
63 – محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 108
64 – همان، صص 6 – 115
65 – فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی…، ج 2، ص 20
66 – همان.
67 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ص 281
68 – محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1 ، ص 56
69 – همان، ص 115
70 – همان، ص 55
71 – گرنت واتسن، رابرت، تاریخ ایران در دورۀ قاجار، ترجمۀ ع . وحید مازندرانی ، تهران، انتشارات کتاب های سیمرغ (وابسته به انتشارات امیرکبیر ) ، 1354 ، صص 167 – 166
72 – کوتزبوئه، مسافرت به ایران ، ص 100 / محبوبی اردکانی ، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 55
73 – نامه گاردان به شامپاینی وزیر امور خارجه 20 محرم 1222 ق / 18 مارس 1808 م در: گاردان، ماموریت… در ایران، ص 91
74 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ص 7 – 256
75 – گاردان، ماموریت در ایران ، ص 92
76 – واتسن، تاریخ ایران، ص 166
-77 نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی…،ج 1، ص 77 و تاج بخش، احمد، سیاست های استعماری
، روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه، در ایران در نیمه اول قرن نوزدهم، تهران، انتشارات اقبال، 1362 – صص 234 – 233
78 – نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی…، ج 1، ص 77
79 – الگار، حامد، دین و دولت در ایران و نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، بهار 1369 ، ص 137
80 – گاردان، ماموریت در ایران، ص 171
81 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران، ص 320
82 – گاردان، ماموریت… در ایران، ص 171
83 – خودداری پسران فتحعلیشاه از فرمانبرداری از ولیعهد پس از شکست گنجه در جنگ دوم، در:
سایکس، تاریخ ایران، ج 2 ، ص 461
84 – دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، نشر شباویز، 1367 ، ص 173
85 – همان، ص 577 / واتسن،تاریخ ایران، ص 26
86 – ملکم، تاریخ ایران، ج 2، ص 577
87 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ص 319
88 – نگاه کنید به بخش بندی در چینش قشون ایران در : همانجا
89 – هدایت،روضه الصفا، ج نهم ، ص 8035
90 – دنبلی، مآثر سلطانیه، ص 310
91 – محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید …، ج 1 ، ص 115
92 – نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی …، ج 1 ، ص 5 – 214 و حایری ، نخستین رویارویی ها …، ص 314 و رایین اسماعیل، حقوق بگیران انگلیس در ایران ، تهران ، انتشارات جاویدان ، 1373 ، صص 203 تا 210
93 – نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی… ، ج1 ، ص 217
94 – محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1 ، ص 120
95 – همان، 57
96 – گاردان، مأموریت… در ایران ، ص 168
97 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران، ص 291
98 – همان، ص 294
99 – همان، ص 280 و 292
100 – همان، ص 293
101 – همان، ص 318
102 – کوتزبوئه، مسافرت به ایران، ص 99 / محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 62
103 – کوتزبوئه، مسافرت به ایران، ص 104
104 – محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1، ص 120
105 – چارلز عیسوی می نویسد که ایران اقلیت های نامسلمان زیادی نداشت که با غربیان و دانش تربیتی و اقتصادی غربی در ارتباط باشند، در: عیسوی، تاریخ اقتصادی…، ص 23
106 – میرزا صالح پس از بازگشت از اروپا نخستین چاپخانه دولتی را در تبریز راه اندازی کرد، صنعت چاپ . یا باسمه کاری، در: دنبلی، مآثر سلطانیه، ص 143
107 – حایری، نخستین رویارویی ها…، ص 307
108 – سایکس، تاریخ ایران، ج 2، ص 452
109 – شمیم، على اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار (قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم ه. ق)، انتشارات کتابخانه ابن سینا ، بهمن 13412 ، ص 43
110 – همان.
111 – محبوبی اردکانی،.تاریخ مؤسسات تمدنی جدید…، ج 1 ، ص 109
112 – نامه گاردان به وزیر امورخارجه فرانسه ” شامپاینی “3 رمضان 1223 ق/ 24 اکتبر 1808 م، در: گاردان، مأموریت… درایران ، ص 177
113 – عیسوی، تاریخ اقتصادی…، صص 24 – 23
114 – الگار، دین و دولت…،ص 24
115 – همان، ص 35
116 – همان، ص 324
117 – همان.
118 – همان.
119 – همان.
120 – الگار،دین و دولت…، ص 38 تا 41 و درباره انگیزه همکاری های شاه و روحانیت نگاه کنید به: حایری، نخستین رویارویی ها…، ص 356 و 362
121 – الگار، دین و دولت…، ص 103
122 – حایری، نخستین رویارویی ها…، صص 317 – 316
123 – واتسن، تاریخ ایران،صص 18- 17
124 – الگار، دین و دولت…، ص 44
125 – فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی…، ج 2، ص 23
126 – الگار، دین و دولت…، ص 2 – 51 و فلور بر این باور است: ” مردم که دعوی فضیلت و تقدم علما را بر – حکام به حق میشمردند، علما را به عنوان پیشوایان خود پذیرفتند”، در: فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی…، ج 2، ص 23
127 – اشاره به لوطیان و ملاهایی که نقش نیروی کارآمد مجتهدین را داشتند، در: الگار، دین و دولت…، ص 44
128 – همان، ص 41
129 – واتسن، تاریخ ایران، ص 22
130 – همان،ص 20
131 – ملکم، تاریخ ایران، ج 2 ، ص 548 / الگار ، دین دولت ، ص 87 و نگاه کنید به شفاعت میرزای قمی از گنهکاران نزد شاه، در: حایری ، نخستین رویارویی ها…، ص 357
132 – ملکم، تاریخ ایران، ص 550
133 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران ، ص 212 و پشتیبانی عبّاس میرزا از این اقلیتها به ویژه درآذربایجان و قفقاز به دلیل کاستن از جاذبه های حکومت مسیحی روس بود، در: الگار، دین و دولت…، ص 131
134 – همان، ص 153
135 – کوتزبوئه، مسافرت به ایران ، ص 105 و قائم مقام ابوالقاسم در بارۀ اتهامات به عباّس میرزا می گوید: “این مرد مسیحی است می خواهد پیش مسیحیان خود شیرینی کند، به همین جهت آداب و رسوم مسیحیان را رواج می دهد و ما را مجبور به پوشیدن لباس آنها می کند. ” در: الگار، دین و دولت…، ص 136
136 – ژوبر، مسافرت به ارمنستان و ایران، ص 149
137 – حایری، نخستین رویارویی ها…، ص 316
138 – با توجه به نکته که پسران فتحعلیشاه که چندان از عباس میرزا دلخوش نبودند، حاکمان مناطق
مختلف بودند، و سپاهیان عباس میرزا را تامین می کردند. همین خود از عوامل بروز نابسامانی در
سپاه عباس میرزا بود، در: نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی…،ج 1، ص 77
139 – اشاره به جمع آوری سپاه به وسیله حسنعلی میرزا شجاع السلطنه به دستور شاه و شایعه ولیعهدی او، در: سپهر، ناسخ التواریخ، ج 1 2 – 391 و هدایت، روضه الصفا، ج نهم، صص 7873 تا 7880 و شیرازى خاورى، میرزا فضل ا…، تاریخ ذوالقرنین، ج 2، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1380 ، ص 665 و اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ، ص 382
140 – نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی…، ج 1، ص 77
141 – همان.
142 – عیسوی، تاریخ اقتصادی…، ص 83
انقلاب اسلامی در هجرت شمار ۸۴۲ از ۱۱ تا ۲۴ آذر